L efèt sèra

Daniele Vitali (2000)

L à una móccia ed nómm: in inglaiṡ al s ciâma “greenhouse effect” opûr “global warming”, in tudàssc “Treibhauseffekt”, in franzaiṡ “effet de serre”, in itagliàn “effetto serra”, in róss “parnikovyj effekt” e vî ed ste pâs, mo purtròp l’é sänper cla realtè ch’an s i schêrza brîṡa: al clémma dla Tèra al canbia in fûria, e al và sänper de pió vêrs un riscaldamänt dal pianaid ch’al s purtarà un sflagèl ed guâi.

La stòria ed sta dṡgrâzia ch’la s avṡéṅna

I ecologéssta i n avêven bèle dscåurs in cminzéppi di ân Utanta, mo pò an i suzdé gnínta fén al incånter ed Rio de Janeiro (1992), quand i sienziè ed tótt al månnd i s fénn savair che, coi livèl d incuinamänt ch’avêven alåura, la tenperatûra dla Tèra la srêv andè só ed socuànt grèd, e quasst al srêv stè asè par méttr in muvimänt una cadäṅna ed diṡâster naturèl ed tótti äl fâta. Cl incånter an purté brîṡa di gran riṡultè, par vî dl’upuṡiziån ed zêrt Stèt, ch’i avêven al sustàggn di sienziè paghè dal cunpagnî dal petròli e dal fâbric ed mâchin, ch’i gêven che la relaziån stra l riscaldamänt dal pianaid e l incuinamänt fât dal òmen la n êra brîṡa un fât dimustrè.

Ala fén dal 1997, a Kyoto, an fó pió pusébbil neghèr cla relaziån che lé par vî d un sacc mâi vésst prémma int la stòria in Inghiltèra, di uragàn int äl żòn tropichèl, parché i giazèr dl’Antèrtid i se dsfèven fagànd andèr só al mèr, in manîra che dimónndi îṡel dal månnd, mo anc däl żòn ed pianûra cunpâgna l’Ulanda o däl zitè bèli e delichèti cunpâgna Venêzia, äl van a rîṡg ed finîr sått’âcua par sänper. La deleghè d ónna ed cäli îṡel la cunté che, par cåulpa dl’âcua granda ch’l’andèva såtta tèra, int al sô pajaiṡ an s catèva pió dl’âcua da bàvver, e i abitànt i tachèven a ciapèr däl malatî. Int äl Maldîv i avêven tachè a tirèr só una gran mûra ed zimänt d atåuren ala capitèl, mo an i êra brîṡa i bajûc par salvèr tótt al rèst dal pajaiṡ, i sû abitànt, i sû paeṡâg’ d incànt, äl såu bîsti, äl såu piant...

La conferänza ed Kyoto l’andé quèṡi żå pr äl schèl d cantéṅna par cåulpa däl sòlit tacagnè stra al Nòrrd dal månnd ch’l é pén ed góbbi e al Súdd ch’l à d atåuren una gran rèna: al guêren di Stèt Uné, ch’an vôl brîṡa pêrder la sô supremazî econòmica, al gêva che tótt i paîṡ i an da contribuîr int la stassa manîra par calèr l incuinamänt, anc parché di Stèt in vî ed ṡvilópp come la Céṅna o l’Énndia i an däli indósstri manchi mudêrni, ch’äl fan anc pió pózza dla tecnologî uzidentèl. Quasst al srà anc vaira, mo s’as guèrda al proporziån as vadd sóbbit che i Stèt Uné, ch’i n an gnanc al 6% dla popolaziån dal månnd, coi sû caminarû e äl såu mâchin i ṡbróffen int al zîl al 36% ed tótt i vléggn, in st mänter che l’Ugnån européa, ch’l’à al 6,4% dla popolaziån dal månnd, l’inpózza pr al 25%. Insåmma, al nòster pianaid l é méss in manîra che al 12% ed tótta la żänt i cunsómmen al 61% dla ricazza pió inpurtanta ch’s i séppa: l’âria.

La catîva volontè di Stèt

La prupòsta di Stèt Uné l’era che al livèl totèl ed gâs trât fòra an crassa pió, in st mänter che al Giapån e l’Euròpa i êren prónti a calèr al sô incuinamänt. Stra i paîṡ dl’Euròpa, al pió dezîṡ l’êra la Germâgna, la pió industrialiżè dal Vèc’ Continänt (con 848,9 miglión ed tonelèt ed CO₂ bucè int l’âria dal 1995, in st mänter che l’UE in generèl l’in à prudótt par 3 047,6 miglión), ch’l’êra prånta a calèr i sû “gâs da sèra” dal 20%. Ala fén, tótt i Stèt i s én inpgnè a calèr sti gâs secånnd däl perzentuèl difaränti, masmamänt l’Ugnån Européa (riduziån dal 15% dänter dal 2010 cunfrånt al livèl dal 1990). Purtròp, secånnd i espêrt la riduziån nezesèria l’é al 20% sóbbit.

I incónter ch’ai é stè dåpp, pr eṡänpi quall ed Buenosâires dal 1998 o quall ed Berlén dal 1999, i n an brîṡa dè di riṡultèt miûr, e intànt inundaziån e scaravént i véṅnen sänper pió spass e i én dvintè sänper pió catîv, cum as é vésst ultmamänt in Céṅna, in Énndia e, al pió terébbil ed tótt, int l’Amêrica Zentrèl, in dóvv äli infrastrutûr pr eṡänpi dal Guatemâla o dl Hondûras i én stè dsfâti al 90% da cla brótta tinpèsta ciamè “Mitch”. In manîra un pô pió dabbla, di fât cunpâgn i suzêden anc in duv i n êren brîṡa cgnusó dal tótt fén a pûc ân indrî, bâsta pinsèr a Parîgi int l invêren dal 1999 o a Minsk, capitèl dla Bieloróssia, in dóvv int l’estè dal 1999 una vintéṅna ed parsån i én mûrt int al féss ch’al zarchèva ed scapèr fòra dala metropolitèna rinpé d âcua. Intànt in di paîṡ che una vôlta i êren invidiè da tótt pr al bèl tänp, cunpâgna la Spâgna o l’Itâglia, ai tâca a vgnîr fòra i prémm séggn dal deṡêrt: dal 1999 Madrid l’à avó 30° ai 2 d avréll, la Sizégglia 49° in agåsst e 39° in prinzéppi d utåbber, in st mänter che dai rubinétt ai vgnêva fòra såul dal sói e l’agricultûra l’é andè in malåura da chèp a fånnd par vî ed cla gran calurâza. Ormâi an naiva quèṡi pió int al Lusenbûrg o in Germâgna, ch’i êren sänper stè di sît ómmid e frédd, e a Berlén d estè as arîva a 35° come rédder. Int i mèr ai môr i péss pr al chèld e int la bâsa ai é arivè däl zinzèl tropichèl ch’äl pôrten däl gran malatî nôvi. An i é gnanc un sienziè sêri ch’al séppa utiméssta, mo i pió pesiméssta i an bèle prevésst al deṡêrt in Germâgna pr al 2030, con una crîṡi econòmica da fèr pòra ch’la cazarà l’Euròpa int una diṡocupaziån mâi véssta. Ormâi l’é cèra che l efèt sèra l é un pô de pió ed quall ch’i pänsen tótta la żänt: purtròp, an vôl brîṡa såul dîr ch’as pôl andèr al mèr pió tänp...

Cum al funziåṅna al nòster nemîg

E adès, dän un’ucè a cum al funziåṅna l efèt sèra: l ażòt e l uséggin, che insàmm i fan al pió dla nòstra atmosfêra, i n fairmen brîṡa i râż dal såul quand i van vêrs la Tèra, e gnanc quand la Tèra la i tåurna a ṡluntanèr da lî. Però, stra chi ètr ingrediént ch’ai é int l’âria ai n é sî ch’i lâsen arivèr i râż dal såul mo i tartéṅnen una pèrt dla radiaziån a ånnda lónga mandè indrî dala Tèra (qualla infraråssa, ch’l’à da fèr con la traṡmisiån dal chèld): chi ingrediént – al vapåur e âcua (H₂O) e di gâs come l’anidrîd dal carbån (CO₂), i clorofluorocarbûr (CFC), al metâno (CH₄), l ożòno di strèt bâs dl’atmosfêra (O₃) e al protòsid d ażòt (N₂O) – i fan in manîra ed tartgnîr al chèld mandè fòra dala Tèra, ch’al vôl pò dîr ch’i fan vgnîr pió chèld al nòster pianaid. L é pròpi quall ch’ai suzêd int una sèra, e l é par quall che chi ingrediént i én ciamè “gâs da sèra”.

Lasànd da una banda al vapåur e âcua, ch’l é naturèl e al n i äntra brîṡa, l efèt sèra al vén par la metè dal’anidrîd ed carbån e dal tâi di âlber (äl piant äl cunsómmen dla CO₂, e intànt äl mànden fòra dl uséggin grâzie ala fotosínteṡi clorofiglièna, siché dånca cazèr żå un bòsc al vôl dîr prudûṡer dla CO₂) e par l’ètra metè da chi èter gâs. Bruṡànd petròli, carbån, lignît e gâs naturèl par fèr dl’energî, e tajànd äl furèst par sfrutèr al sô laggn, l òmen tótt i ân al bóccia int l’âria 7 miglièrd ed tonelè d anidrîd ed carbån: la metè l’é asurbé dal’âcua granda, mo cl’ètra metè la và a cràsser l efèt sèra, cómm dîr al riscaldamänt ed cla pèrt dl’atmosfèra ch’l’é pió ataiṡ a nuèter, la troposfêra.

I dîṡ ân pió chèld dal 1880 i én vgnó int i ûltum quénng’: cunfrånt al perîod prémma dl’industrialiżaziån (1750-1800), la CO₂ l’é carsó dal 25%. Int al sêcol pasè da pôc, la tenperatûra mêdia dla Tèra l’é andè só ed zîrca un grèd, e tótt i ân la và só anc pió ṡvêlta, fén al  mumänt, che secånnd i sienziè al srà tra là in sti 25 ân ch’i arîven, quand ai srà la dṡgrâzia pió granda, che pr adès l’é såul anunziè.

Quall ch’a psän fèr nuèter

Ste pastézz al s pôl risôlver såul ala granda, siché biṡåggna tachèr a fèr una puléttica econòmica ch’la pänsa anc al anbiänt, e brîṡa såul sänpr al prufétt. E pò l é inpurtànt ògni ât ch’al pòsa cunvénzer i guêren a fèr quèl, pr eṡänpi as i pôl mandèr däl petiziån da ste sît: www.greenpeace.org

E, intinimôd, an biṡåggna brîṡa dscurdèr che l incuinamänt al vén anc da nuèter, siché dånca l é méi adruvèr pió spass al traspôrt póbblic, che pr adès al pêrd sänper pió pasagêr tótt i ân, dmandèr al sénndic ch’al métta pió tranvâi, cunprèr par la sô cà ed cäl bunbén ch’äl cunsómmen manc e äl fan calèr la bulatta dla lûṡ. Se pò avéssi da cunprèr un giazarén o una lavatrîz nôva, controlè mò quant i cunsómmen, e fè bän l istàss con la mâchina! Arcurdèv che l incuinamänt däl mâchin al dvänta sänper pió tamóggn tótt i dé e che, in pió dl efèt sèra, al fà vgnîr däl malatî ed tótti äl fâta, e par de pió al dà dân ai palâz stòric!

Ala prémma pâgina
Và só