L efèt sèra

 

Daniele Vitali (2000)

 

Sänza parôl...

 

L à una móccia ed nómm: in inglai al s ciâma “greenhouse effect” opûr “global warming”, in tudàssc “Treibhauseffekt”, in franzai “effet de serre”, in itagliàn “effetto serra”, in róss “parnikovyj effekt” e vî ed ste pâs, mo purtròp l’é sänper cla realtè ch’an s i schêrza brîa: al clémma dla Tèra al canbia in fûria, e al và sänper de pió vêrs un riscaldamänt dal pianaid ch’al s purtarà un sflagèl ed guâi.

 

La stòria ed sta dgrâzia ch’la s avéna

 

I ecologéssta i n avêven bèle dscåurs in cminzéppi di ân Utanta, mo pò an i suzdé gnínta fén al incånter ed Rio de Janeiro (1992), quand i sienziè ed tótt al månnd i s fénn savair che, coi livèl d incuinamänt ch’avêven alåura, la tenperatûra dla Tèra la srêv andè só ed socuànt grèd, e quasst al srêv stè asè par méttr in muvimänt una cadäna ed diâster naturèl ed tótti äl fâta. Cl incånter an purté brîa di gran riultè, par vî dl’upuiziån ed zêrt Stèt, ch’i avêven al sustàggn di sienziè paghè dal cunpagnî dal petròli e dal fâbric ed mâchin, ch’i gêven che la relaziån stra l riscaldamänt dal pianaid e l incuinamänt fât dal òmen la n êra brîa un fât dimustrè.

 

Quall ch'ai suzêd con la piôva âzida. Che blazza, vaira?Ala fén dal 1997, a Kyoto, an fó pió pusébbil neghèr cla relaziån che lé par vî d un sacc mâi vésst prémma int la stòria in Inghiltèra, di uragàn int äl żòn tropichèl, parché i giazèr dl’Antèrtid i se dsfèven fagànd andèr só al mèr, in manîra che dimónndi îel dal månnd, mo anc däl żòn ed pianûra cunpâgna l’Ulanda o däl zitè bèli e delichèti cunpâgna Venêzia, äl van a rîg ed finîr sått’âcua par sänper. La deleghè d ónna ed cäli îel la cunté che, par cåulpa dl’âcua granda ch’l’andèva såtta tèra, int al sô pajai an s catèva pió dl’âcua da bàvver, e i abitànt i tachèven a ciapèr däl malatî. Int äl Maldîv i avêven tachè a tirèr só una gran mûra ed zimänt d atåuren ala capitèl, mo an i êra brîa i bajûc par salvèr tótt al rèst dal pajai, i sû abitànt, i sû paeâg’ d incànt, äl såu bîsti, äl såu piant...

 

La conferänza ed Kyoto l’andé quèi żå pr äl schèl d canténa par cåulpa däl sòlit tacagnè stra al Nòrrd dal månnd ch’l é pén ed góbbi e al Súdd ch’l à d atåuren una gran rèna: al guêren di Stèt Uné, ch’an vôl brîa pêrder la sô supremazî econòmica, al gêva che tótt i paî i an da contribuîr int la stassa manîra par calèr l incuinamänt, anc parché di Stèt in vî ed vilópp come la Céna o l’Énndia i an däli indósstri manchi mudêrni, ch’äl fan anc pió pózza dla tecnologî uzidentèl. Quasst al srà anc vaira, mo s’as guèrda al proporziån as vadd sóbbit che i Stèt Uné, ch’i n an gnanc al 6% dla popolaziån dal månnd, coi sû caminarû e äl såu mâchin i bróffen int al zîl al 36% ed tótt i vléggn, in st mänter che l’Ugnån européa, ch’l’à al 6,4% dla popolaziån dal månnd, l’inpózza pr al 25%. Insåmma, al nòster pianaid l é méss in manîra che al 12% ed tótta la żänt i cunsómmen al 61% dla ricazza pió inpurtanta ch’s i séppa: l’âria.

 

La catîva volontè di Stèt

 

La prupòsta di Stèt Uné l’era che al livèl totèl ed gâs trât fòra an crassa pió, in st mänter che al Giapån e l’Euròpa i êren prónti a calèr al sô incuinamänt. Stra i paî dl’Euròpa, al pió dezî l’êra la Germâgna, la pió industrialiżè dal Vèc’ Continänt (con 848,9 miglión ed tonelèt ed CO2 bucè int l’âria dal 1995, in st mänter che l’UE in generèl l’in à prudótt par 3 047,6 miglión), ch’l’êra prånta a calèr i sû “gâs da sèra” dal 20%. Ala fén, tótt iUna pózza sänza fén ch'la dà dân ai nûster pulmón Stèt i s én inpgnè a calèr sti gâs secånnd däl perzentuèl difaränti, masmamänt l’Ugnån Européa (riduziån dal 15% dänter dal 2010 cunfrånt al livèl dal 1990). Purtròp, secånnd i espêrt la riduziån nezesèria l’é al 20% sóbbit.

 

I incónter ch’ai é stè dåpp, pr eänpi quall ed Buenosâires dal 1998 o quall ed Berlén dal 1999, i n an brîa dè di riultèt miûr, e intànt inundaziån e scaravént i vénen sänper pió spass e i én dvintè sänper pió catîv, cum as é vésst ultmamänt in Céna, in Énndia e, al pió terébbil ed tótt, int l’Amêrica Zentrèl, in dóvv äli infrastrutûr pr eänpi dal Guatemâla o dl Hondûras i én stè dsfâti al 90% da cla brótta tinpèsta ciamè “Mitch”. In manîra un pô pió dabbla, di fât cunpâgn i suzêden anc in duv i n êren brîa cgnusó dal tótt fén a pûc ân indrî, bâsta pinsèr a Parîgi int l invêren dal 1999 o a Minsk, capitèl dla Bieloróssia, in dóvv int l’estè dal 1999 una vinténa ed parsån i én mûrt int al féss ch’al zarchèva ed scapèr fòra dala metropolitèna rinpé d âcua. Intànt in di paî che una vôlta i êren invidiè da tótt pr al bèl tänp, cunpâgna la Spâgna o l’Itâglia, ai tâca a vgnîr fòra i prémm séggn dal deêrt: dal 1999 Madrid l’à avó 30° ai 2 d avréll, la Sizégglia 49° in agåsst e 39° in prinzéppi d utåbber, in st mänter che dai rubinétt ai vgnêva fòra såul dal sói e l’agricultûra l’é andè in malåura da chèp a fånnd par vî ed cla gran calurâza. Ormâi an naiva quèi pió int al Lusenbûrg o in Germâgna, ch’i êren sänper stè di sît ómmid e frédd, e a Berlén d estè as arîva a 35° come rédder. Int i mèr ai môr i péss pr al chèld e int la bâsa ai é arivè däl zinzèl tropichèl ch’äl pôrten däl gran malatî nôvi. An i é gnanc un sienziè sêri ch’al séppa utiméssta, mo i pió pesiméssta i an bèle prevésst al deêrt in Germâgna pr al 2030, con una crîi econòmica da fèr pòra ch’la cazarà l’Euròpa int una diocupaziån mâi véssta. Ormâi l’é cèra che l efèt sèra l é un pô de pió ed quall ch’i pänsen tótta la żänt: purtròp, an vôl brîa såul dîr ch’as pôl andèr al mèr pió tänp...

 

Cum al funziåna al nòster nemîg

 

E adès, dän un’ucè a cum al funziåna l efèt sèra: l ażòt e l uséggin, che insàmm i fan al pió dla nòstra atmosfêra, i n fairmen brîa i râż dal såul quand iGuardè mò cum la fà bän ai monumént la pózza däl mâchin! van vêrs la Tèra, e gnanc quand la Tèra la i tåurna a luntanèr da lî. Però, stra chi ètr ingrediént ch’ai é int l’âria ai n é sî ch’i lâsen arivèr i râż dal såul mo i tarténen una pèrt dla radiaziån a ånnda lónga mandè indrî dala Tèra (qualla infraråssa, ch’l’à da fèr con la tramisiån dal chèld): chi ingrediént – al vapåur e âcua (H2O) e di gâs come l’anidrîd dal carbån (CO2), i clorofluorocarbûr (CFC), al metâno (CH4), l ożòno di strèt bâs dl’atmosfêra (O3) e al protòsid d ażòt (N2O) – i fan in manîra ed tartgnîr al chèld mandè fòra dala Tèra, ch’al vôl pò dîr ch’i fan vgnîr pió chèld al nòster pianaid. L é pròpi quall ch’ai suzêd int una sèra, e l é par quall che chi ingrediént i én ciamè “gâs da sèra”.

 

Lasànd da una banda al vapåur e âcua, ch’l é naturèl e al n i äntra brîa, l efèt sèra al vén par la metè dal’anidrîd ed carbån e dal tâi di âlber (äl piant äl cunsómmen dla CO2, e intànt äl mànden fòra dl uséggin grâzie ala fotosíntei clorofiglièna, siché dånca cazèr żå un bòsc al vôl dîr prudûer dla CO2) e par l’ètra metè da chi èter gâs. Bruànd petròli, carbån, lignît e gâs naturèl par fèr dl’energî, e tajànd äl furèst par sfrutèr al sô laggn, l òmen tótt i ân al bóccia int l’âria 7 miglièrd ed tonelè d anidrîd ed carbån: la metè l’é asurbé dal’âcua granda, mo cl’ètra metè la và a cràsser l efèt sèra, cómm dîr al riscaldamänt ed cla pèrt dl’atmosfèra ch’l’é pió atai a nuèter, la troposfêra.

 

I dî ân pió chèld dal 1880 i én vgnó int i ûltum quénng’: cunfrånt al perîod prémma dl’industrialiżaziån (1750-1800), la CO2 l’é carsó dal 25%. Int al sêcol pasè da pôc, la tenperatûra mêdia dla Tèra l’é andè só ed zîrca un grèd, e tótt i ân la và só anc pió vêlta, fén al  mumänt, che secånnd i sienziè al srà tra là in sti 25 ân ch’i arîven, quand ai srà la dgrâzia pió granda, che pr adès l’é såul anunziè.

 

Quall ch’a psän fèr nuèter

 

Ste pastézz al s pôl risôlver såul ala granda, siché biåggna tachèr a fèr una puléttica econòmica ch’la pänsa anc al anbiänt, e brîa såul sänpr al prufétt. E pò l é inpurtànt ògni ât ch’al pòsa cunvénzer i guêren a fèr quèl, pr eänpi as i pôl mandèr däl petiziån da ste sît: www.greenpeace.org

E, intinimôd, an biåggna brîa dscurdèr che l incuinamänt al vén anc da nuèter, siché dånca l é méi adruvèr pió spass al traspôrt póbblic, che pr adès al pêrd sänper pió pasagêr tótt i ân, dmandèr al sénndic ch’al métta pió tranvâi, cunprèr par la sô cà ed cäl bunbén ch’äl cunsómmen manc e äl fan calèr la bulatta dla lû. Se pò avéssi da cunprèr un giazarén o una lavatrîz nôva, controlè mò quant i cunsómmen, e fè bän l istàss con la mâchina! Arcurdèv che l incuinamänt däl mâchin al dvänta sänper pió tamóggn tótt i dé e che, in pió dl efèt sèra, al fà vgnîr däl malatî ed tótti äl fâta, e par de pió al dà dân ai palâz stòric!

Biṡåggna salvèr al giâz int al Pòl e anc i ûrs bianc!


Ala prémma pâgina
Và só