La stòria d Bulåggna
La storia di Bologna

Dimónndi viṡitadûr dal Sît Bulgnaiṡ i s an dmandè un pô d stòria dla zitè, siché a i acuntintän. A vlän cuntèr qué socuànt fât che par nó i én stè inpurtànt mo pûc cgnusó - Molti visitatori del Sito Bolognese hanno chiesto un po’ di storia della città, ed eccoli serviti: racconteremo qui alcuni episodi che riteniamo importanti ma che sono poco conosciuti.

	Äl dåu tårr dla Mercanzî, tirè żå in prinzéppi dal Novzänt nonostànt un apèl ed Gabriele D’Annunzio - Le due torri della Mercanzia, abbattute all’inizio del Novecento malgrado un appello di Gabriele D’Annunzio
	L asêdi ala Ròca ed Galîra cåntr al cardinèl leghèt, fât tirànd dla gran câca adòs al nemîg - L’assedio alla Rocca di Galliera contro il cardinal legato, fatto a suon di proiettili di letame
	La batâglia dal Primèr, quand la flòta bulgnaiṡa, andànd żå par Raggn, la fé a pîz äl nèv di veneziàn - La battaglia del Primaro, quando la flotta bolognese, seguendo il Reno, colò a picco le navi veneziane
	Fât antîg dla zitè cuntè da Gigén Lîvra - Gli antichi fatti cittadini raccontati da Luigi Lepri
	Al Canèl ed Sèvna, d Âmos Lèli - Il Canale di Savena, di Amos Lelli
	La Guèra ed Ióffa - La Guerra di Ioffa, ed/di Ezio Scagliarini

L asêdi ala Ròca ed Galîra - L’assedio alla Rocca di Galliera

Versiån rezitè e cantè da Fàusto Carpàn: in st mänter ch’a liżî, ascultè bän l MP3! - Versione recitata e cantata da Fausto Carpani, mentre leggete ascoltate l’MP3!

MP3

Commento di Fausto Carpani, Canzunàtt, par cantèr e cuntèr un pôc d incôsa e anc quèl èter. Testi originali in dialetto bolognese con traduzione a fronte, Bologna, Costa 2002, pag. 81: Il fatto, realmente accaduto nel 1334, è stato sempre stranamente ignorato dai cronisti bolognesi d’ogni tempo. Dopo la cacciata del cardinale Bertrand du Pouget (italianizzato in Bertrando del Poggetto), la rocca di Galliera fu sistematicamente demolita e questa fu la prima di ben cinque distruzioni, che seguirono alla puntuale ricostruzione della fortezza. Dopo il quinto guasto, sulle macerie si aggiunsero nei secoli materiali di scavo, immondizie e pietrisco che andarono a formare la Montagnola.

Versiån in poeṡî ed Gastone Vandelli, con un’introduziån ed Gigén Lîvra - Versione in versi di Gastone Vandelli, con introduzione di Luigi Lepri
 

Al Tumûlt ed Bulåggna dal 1334
(omaggio a Dario Fo)

1998

L’arma totale bolognese

di Luigi Lepri

Nel 1334 Bologna fu teatro di un evento bellico unico nella storia del mondo, praticamente ignorato dagli storici. È descritto nel volume “Vita di Cola Di Rienzo”, di anonimo romano, e ne fu protagonista il popolo bolognese. Si tratta di un episodio degno di Rabelais, che Dario Fo inserì nello spettacolo “Fabulazzo osceno”, recitato nello stesso straordinario linguaggio grammelot del suo “Mistero Buffo”.

A quel tempo il papa stava ad Avignone e Bologna era governata dal cardinale Bertrando Del Poggetto. Dopo un rovinoso assalto a Ferrara e alla Repubblica Veneziana, il cardinale, i nobili e il clero si rifugiarono nella possente rocca di Porta Galliera per sfuggire all’ira dei bolognesi che in quella battaglia avevano subito migliaia di morti. Ovviamente, prima di asserragliarsi nella rocca, gli armigeri francesi al servizio del cardinale razziarono ogni genere di vettovaglie con l’intenzione di resistere il più a lungo possibile.

Così i bolognesi si trovarono a dover risolvere un difficilissimo problema tattico: come fare per entrare nella rocca inespugnabile, cacciare il cardinale e riprendersi il governo della città? Quella fortezza avrebbe resistito ad ogni arma allora conosciuta. Non esisteva scala tanto lunga per raggiungerne la sommità, non c’era ariete tanto ciclopico da sfondarne la porta.

Fu a questo punto che gli assedianti, cioè i popolani bolognesi, ebbero il colpo di genio: perché non battere l’odiato tiranno con proiettili mai usati prima d’allora (e forse nemmeno dopo)? Non era certo l’atomica, il napalm, o brutture del genere. Era semplicemente Merda. La sana, genuina, schietta e puzzolente merda. Un’arma nuova e irresistibile da catapultare a tonnellate nella fortezza, riempiendone ogni locale, ogni anfratto, ogni cortile, dopo aver saggiamente deviato le condutture dell’acqua.

Tutto il popolo di Bologna, dal neonato al centenario, partecipò in massa al rifornimento delle munizioni necessarie agli assedianti. Così il cardinale e i suoi furono letteralmente sommersi da quell’arma totale, e, dopo una breve resistenza, si arresero fuggendo mesti e puzzolenti.

Dove poteva nascere, se non a Bologna, un’idea tanto vincente quanto incruenta? Nemmeno un morto, nemmeno un ferito. Soltanto un tiranno e la sua corte, vinti, scornati, umiliati e... fetenti. Eh, sì, se nel 1334 fosse esistito il Nobel per la pace, sarebbe stato certamente dei bolognesi.

Come dicevamo, Dario Fo trasse dalla vicenda un indimenticabile brano teatrale e anche la fantasia del poeta dialettale Gastone Vandelli è stata solleticata dall’eccezionalità di quella battaglia. Vandelli, usando naturalmente il dialetto bolognese, ha così creato questo poemetto a rima baciata che la descrive con minuzia di particolari, con l’estro che gli è solito, senza farsi opprimere da falsi pudori ma, anzi, con lo stesso gusto dell’osceno che animava lo spettacolo di Fo, al quale l’opera è dedicata.

Non scurrile o triviale, dunque, ma giustamente osceno per descrivere un episodio scatologico incredibile ma vero, una pagina stupenda della nostra storia. Chissà perché gli storici tengono nascosto un fatto di questo genere? Certo, raccontare una battaglia senza morti, dove non c’è il supremo ed eroico sacrificio per la patria, deve essere dura. O forse potrebbe essere giusta l’immagine dei francesi: “se mostri la luna con un braccio teso e il dito puntato in aria, lo storico non scruta il cielo ma ti piomba sul dito e comincia ad analizzarlo”.

Per fortuna, oltre agli storici, ci sono poeti come Fo e, senza voler essere irriverenti, come Gastone Vandelli. Il quale, in questo dialettale Tumûlt ed Bulåggna, offre momenti di grande efficacia descrittiva e di satira penetrante, insieme a un’ampia serie di espressioni e vocaboli, coloriti ed efficaci, sempre meno usati nel dialetto colloquiale contemporaneo.

Allora onore al merito per questa ennesima divertente fatica del poeta Vandelli, il quale - ne siamo sicuri - regalerà presto al pubblico bolognese altre creazioni, altre opere partorite dal suo inesauribile estro poetico. Ma poiché ci è parso di cogliere nell’autore qualche incertezza sull’opportunità di far conoscere il suo Tumûlt, vorremmo rassicurarlo con una domanda retorica: cosa vieta di dire la verità ridendo? E se Dario Fo sostiene che gli storici sono stitici, a lui, che il Nobel lo ha preso davvero anche dicendo verità scomode, bisognerà pur credere.

L.L. 1998

AL LETTORE

Questa è una storia scritta nel dialetto
del popolo di una città meravigliosa,
storia dell’albagia vergognosa
del cardinal Bertrando del Poggetto.

È una storia nata in osteria
fra bottiglie di albana e di barbera,
è una cronaca quasi veritiera
del Legato e della sua signoria.

È un fatto medievale, di rancore,
d’infamie, grassazioni ed escrementi,
di un tumulto, di altri accadimenti.
Lettore, sii clemente con l’autore.

* * *

 Burgàtt e canpàtt significano borgo della città di carattere popolare e poverissimo; pugliôla, termine ormai desueto, indicava un borgo analogo, purché rigorosamente fuori dalle mura di selenite (la prima cerchia di mura che ebbe Bologna). Infine braina è un altro termine antico che indicava un campo coltivato di solito a prato e successivamente passò a indicare le strade aperte attraverso i campi già suburbani e poi compresi nel perimetro ampliato della città (cfr. Mario Fanti, Le vie di Bologna, pag. 63). Inoltre, a Bologna c'è "Via della Braina" (da Via Rialto a Via de' Coltelli).

La Batâglia dal Primèr - La Battaglia del Primaro

Poemetto in sestine bolognesi di Luigi Longhi
Ettore Neri Editore (1931), Illustrazioni di Umberto Bonfiglioli

Sicómm an i é poêta in st månnd ch’an canta Mé a cantarò la glòria di Ptrugnàn Che in Pò d Primèr, dal Méll e Duṡäntstanta i dénn una gran pèga ai Veneziàn; Che, pr èser nèd int l’âcua cm äli anguéll I cardêvn i Bulgnîṡ pôvr inbezéll! I êren ténp ed carestî e quî d San Mèrc I vlêven che Bulåggna i zdéss al gran, ch’la fèva vgnîr dal Pólli col såu bèrc E ch’al bastèva apanna pr i Ptrugnàn!... Mo Bulåggna la i déss: «Cus’avîv fât? Gî bän al vòster Dòge ch’l é un bèl mât!» Venêzia alåura la taché a rughèr: La fé savair ai nûster dal Senèt Ch’esànd padråṅna lî dal sô bèl mèr Chi tuchèva äl såu âcuv - d qualúncue stèt - S’al vlêva avair la pèṡ e la salût L avêva da paghèri al sô tribût. «Såura a che bèṡ fundèv un tèl dirétt? L’âcua curänta, s-ciavvda opûr salè, La n é mâi stè d inción!... Quasst l é un delétt! Nó a vlän pasèr in tótta libartè! E s’a n s lasè pasèr, par la miṡêria, A vdrî ch’l’é una fazannda ch’la s fà sêria!» Acsé arspundé Bulåggna ai Veneziàn Mo sicómm låur i andèven sänper drî Al Senèt, fra tumûlt e ṡbatrî d man, Al ripeté äl prutèst fâti i dé indrî E Tomâṡo Ranpån, sänza eṡitanza Al sustgné d dèr batâglia a tótt’oltranza. A contradîrel e a dîr d èser prudént Ai salté só al gran Màsster Rulandén Al quèl al déss: «Badè Bulgnîṡ, stè atént, D an fèr un bûṡ int l’âcua; andè pianén, Che a dîr d busèr s fà prèst, mo qualla ed dèri Dèm mänt a mé, l’é tótt un ètr afèri. Pr adès acuntintäns d una prutèsta... Al vôl dîr che nó, in st mänter, a s preparän: Se ai Veneziàn pò as i scaldéss la tèsta Alåura mé a v dirò cus’a farän: A zarcarän, s’as tåcca ed fèr la guèra, D dèri batâglia, anziché int l’âcua, in tèra» Al Senèt l asculté con religiån Äl parôl ponderè dal Senatåur E al s dimustré, ala fén, dla sô upignån Preparànd un eṡêrzit d gran valåur Che par chi ténp d alåura, francamänt, Pió che inpresiån al gêva fèr spavänt. As dîṡ infâti che ai suldè d amstîr As i ażunżéss däl mièra ed popolàn: E ch’ai n vgnéss, secånnd quall ch’s é sintó a dîr Da tótta la Rumâgna e anc pió luntàn; I stòric i én discôrd, mo vôlta e prélla, I n êren brîṡa manc d quaranta mélla. Tótta sta żänt la fó mandè al Primèr Dóvv in pôc tänp ai véns edifichè Una Bastî o Castèl (gî mò cm av pèr) Par difànnder la nòstra libartè Int al chèṡ che Venêzia, tótt a un trât, L’avéss canbiè cäl såu minâzi in fât. Al Castèl al fó fât par sorveglièr Cl èter, da cl’ètra pèrt, di Veneziàn: Al castèl d Marcomè - e par badèr Äl nòstri nèv ch’pasèven cârghi d gran Che chi ladrón i s vlêven purtèr vî Col pretèst, quèṡi giósst, dla carestî. L’inbarcaziån żå pr al Canèl Navéll Che da Bulåggna al và a finîr in mèr La véns fâta, s’a n ṡbâli, un dé d avréll In cl’åura che i galétt tâcn a cantèr Prémma che al såul coi sû bî râż luṡént L ilómmina al destén di èser vivént. Fra tant ch’fénn pèrt ed ste gran spediziån A dirò såul i nómm d quî ch’ai ò in mänt Sänza riguèrd a grèd e cundiziån Parché quand s và a cunbâter, la mî żänt, As é tótt suldè a un môd e an i é raṡån D stèr a guardèr ai séggn dla distinziån. Di Bulgnîṡ déggn d arcôrd ai n srê däl mélla Mo mé a v dirò d zertón: d un tèl Bulgnén Cgnusó da tótt col sovarnómm d Barélla Par la sô panza cârga ed bichîr d vén; D un èter ch’i al ciamèven Sgnèra Tûda Càuṡa dla våuṡ; d un têrz, détt: Bregavûda. Bregavûda l é daggn d èser arcurdè In môd particolèr parché, cm a vdrî, Al fé däl côs stupanndi e stranpalè Ubligànd tant nemîg a scapèr vî Parché chiúncue as la tuléss con ló al psêva dîr: «Fra pôc mé a n i sån pió!» Ai n êra vgnó dimónndi anc da Curdgèla E tótt méss bän e fûrt come żigànt; Al pió senpâtic l êra un tèl Zinzèla Che invêzi l êra gròs cme un elefànt E al chèp sô d låur, Gigétto Magarâs, Ch’l êra invêzi pió sacc d un can da lass. Ai n êra vgnó da Bûdri e Caṡalàcc’, Da Pianôr, da San Żvân, dala Pîv d Zänt, Fra i quèl un tèl Mingån con däli uràcc’ Grandi cm äli èli d un mulén a vänt E un pèr d pizâcher acsé munumentèl Che inción n avêva véssti däli uguèl. Al pió brèv però l êra Magnurtîg (Ṡveltéssum int la manôvra dla balèstra) Che pr arivèr pió prèst såura al nemîg Al salté da un têrz pian żå da una fnèstra E quand l arivé in tèra, quî ch’i psénn I scapénn vî... mo chi èter i sucunbénn! Qué ai ò vló dîr soltànt ed zéncu’o sî Ed quî ch’i m én armèṡ int la memòria E che, cómm a v ò détt, e cómm a vdrî, I s fénn unåur da bån e i s rinpénn d glòria Cunbatànd con al côr acsé cuntänt Ch’al fó par låur quèṡi un divertimänt. Venêzia intànt, ch’la vdé vgnîr só al Castèl, La mandé sóbbit i sû anbasadûr Par dîr che lî l’arê fât un sfragèl S’la n avéss vésst andèr pr âria chi mûr E pò ch’l’arê mandè i sû brèv suldè A fèr man bâsa ed tótta la zitè. Bulåggna l’arspundé in môd eṡenplèr: «Vuèter a s vréssi inpårr tribût e dâzi Acanpànd di dirétt anc såura al mèr E pò a vréssi ch’a v géssen: A v aringrâzi? S’a s avî tôlt par di cretén acsé A v sî ṡbagliè dimónndi â! garanté!» Da ste arspòsta i Veneziàn capénn Ch’an i êra gnínt da fèr e lé par lé Sänza pió ażónnżer séllaba i spedénn Una scuèdra d suldè sêlta e istrué Con màngan, con balèster e manganî Pr asedièr e par dstróżżer la bastî. I êren cmandè da Marco Badoero E i vénsen vêrs Primèr pió che cunvént «De mandar quei burloni al Zimitero» E i êren acsé sicûr ch’i arénn stravént Ch’i vgnêven inànz con cla diṡinvultûra Ch’dà la vitòria apónt s’la pèr sicûra. Mo i suldè ch’i êren a guèrdia dla bastî Apanna i vdénn spuntèr chi fazilón I żurénn såura äl spèd e ai manganî Ed dèri una leziån pròpri nómmr ón Par môd ch’i s parsuadéssen che i ptrugnàn I én tîp alîgher mo i san mnèr äl man. L é vaira che quand vgné st cunbatimänt Ch’al gé durèr sicûr paracci åur Quall ch’scrîv stäl rémm l êra anc dänter in mänt (Cómm as sôl dîr, nevaira?) d nòster Sgnåur, Mo l uv pôl dîr l istàss cm al fóss stè lé Che i vênet i pasénn un gran brótt dé. E se adès a cardî d stèrm ascultèr Sänza però ch’av cåssta gran fadîga L é vgnó al mumänt prupézzi par cuntèr Quall ch’al fé cl azidänt ed Magnurtîga Quand al s truvé a cunbâter da par ló In mèż a zänt nemîg e a tó a tó.

L êra, cm a v déss, fra i mêrel dal Castèl Quand al vésst in peréccol Bregavûda E ló, pr an pêrder tänp, cómm fà un uṡèl Al s fiché żå dal èlt, bòja d un Giûda, Sänza pinsèri gnanc un mèż secånnd Terébbil come un dièvel e furibånnd! «Alêgri Bregavûda! A sån qué mé! E vuèter arindîv! Che fra un minûd S’a n avî lasè andèr cal mî amîg lé Mé a n pòs pió garantîruv la salût; Scapè fén ch’a sî in tänp e fén ch’a psî Se nå mé a sån sicûr ch’a v pintirî». E mänter al dîṡ acsé l aguanta un pèl E al tâca a dèr däl bòt ch’fan inpresiån Ògni stanghè l é ón ch’finéss al ṡbdèl Ògni cazòt l é ón ch’pêrd la raṡån E acsé al dûra a busèr sänza pietè Fén ch’an vadd Bregavûda in libartè. E quand l é lébber i córrn insàmm a dèr Una man ai bulgnîṡ ch’lòten da dsprè Da un’ètra pèrt; mo prémma ed prinzipièr Al mulinèl däl bòt e däl stanghè Par métter insàmm pió fôrza e pió murbén I s bvénn dîṡ ôv e trai butélli ed vén. I n avêven gnanc bvó i ûltum sursût Ch’i vdénn vgnîr vêrs ed låur trî veneziàn. «Lâsa ch’i véggnen d lóng chi trî nadrût Te vdrè - dîṡ Magnurtîg - cómm a i cunzän A vlän tôri un pô in gîr sti gran suldè Ch’i s cràdden d fèrs tarmèr såul coli ucè!» Ma ormâi i veneziàn i én a pûc pâs Magnurtîg al i dîṡ: « Par côsa mâi Avîv sêlt ste strè qué pr andèr a spâs? Av tucarà d pasèr di gran brótt guâi! A sî stè di inprudént! Adès a vdrî Ch’l é manc fâzil ciapèri in dû che in trî!» Sänza dîr vêrb i veneziàn pruvénn D saltèr adòs a chi dû matarlâz Mo apanna ch’i fénn l ât chi èter sfrunblénn Äl trai butélli vûdi int al mustâz E in st mänter ch’i s lisèvn i trî bî gróggn Chi èter dû i i cunsulèven con di póggn. Finalmänt Bregavûda l in ciâpa ón Mandàndel sänza sfôrz a ganb al’èlta Magnurtîg con dû mâgic scupazón L in supléss un secånnd såtta ala mèlta E l ûltum vdand stäl côs, a m capirî, dala pòra al muré da stèr in pî. Intànt Barélla, Magarâs, Zinzèla, Mingån, quall dali uràcc’ spropoṡitè, I dèven däl stanghè żå a tirundèla Sumnànd cadâver da tótt quant i lè Prufilànd pr i bulgnîṡ una vitòria Ch’l’é arstè famåuṡa e l’é pasè ala stòria. As lèż infâti in zêrt librâz antîg Che in pèrt i veneziàn i armèṡen mûrt In pèrt i s arindénn sfiné al nemîg E quî ch’i psénn scapèr i êren tótt stûrt...! E tótti äl nèv col quèl i êren vgnó in zà As dîṡ... ch’i se dscurdénn d purtèri a cà! Se la vitòria l’incuragé i ptrugnàn, cm é fâzil imażinèr, an farà spêzia S’a dég che, vicevêrsa, i veneziàn i arsténn murtifichè; e da Venêzia Al Dòge al vlé che sóbbit ai partéss Un’ètra scuèdra ch’la riabilitéss. Stavôlta al cmand suprêm al fó afidè A Cuntarén, un nòbil pén d unåur, Ch’al véns vêrs al Primèr d tótta vulè Con una scuèdra ch’l’arê fât teråur Se i bulgnîṡ al arîv d sti veneziàn I s fóssen truvè lé col man in man. Mo i bulgnîṡ i eleżêven cme Pudstè Lanfranco Maluṡèl - un genovaiṡ Pén d curâg’, d energî, d autoritè - Ch’l asumé la difaiṡa dal pajaiṡ E sänza pêrder tänp... mo ché! Int un spéll L inbarché i sû suldè żå pr al Navéll. «Un genovaiṡ? - am pèr d sénter a dmandèr - An srêv stè méi mò fèr Pudstè un ptrugnàn?» Mo inción cme Maluṡèl cgnusêva al mèr Inción l avêva tant coi veneziàn... E pò l’uṡanza vlêva che i Pudstè I fóssen sêlt fra żänt d èter zitè. Apanna Maluṡèl l arivé in Pò Al tinté d pasèr d là da cl’ètra spånnda Mo i veneziàn i génn: «Questa poi no!» E Maluṡèl ch’l andèva in là a tott’ånnda Al fó custràtt, infâti, ed ritirères Int al Canèl Navéll, par rinfranchères. Maluṡèl al fé cràdder anzi al nemîg D èser avilé, d an vlair gnanc pió cunbâter Mo al nòster Capitâni l êra un fîg! E al’èlba dal dé dåpp, fra l trai e l quâter, Dåpp avair lighè insàmm socuanti bèrc Al i fé un pian par vétta e al tinté al ṡbèrc. E infâti al i riusé e con l ajût Di nûster lasè a bèda dal Primèr Ch’i arivénn fréssc e prónt dåp pûc minûd, Al respinżé al nemîg in mèż al mèr Duv al ciapé una fâta insalè rézza Ch’a n sò par quant ai armagnéss la stézza. Cuntarén, quand al vésst ch’l’andèva mèl Al zarché d scapèr vî, d avrîrs la strè; Mo al nòster Capitâni cusa fèl? Al i córr drî ala gran velozitè E quand al i é al’inpèr al dîṡ: «Ragâz! O cazèv tótt int l’âcua o ch’a v amâz!» A sénter sti parôl, a capirî, I nûster i s arscaldénn e, détt e fât, I tachénn una fâta sinfunî Ch’al parêva ch’i fóssen dvintè mât. E l ûrt al fó acsé dûr e furibånnd Ch’as vésst al mèr tótt agitè dali ånnd. I veneziàn i fénn tótt quall ch’i psénn Mo cåntr i nûster an i fó gnínt da fèr I tgnénn bòta un pzulén, pò i s avilénn... E quand i véssten Cuntarén caschèr Mèż môrt, puvrâz, ai véns un tèl spavänt Ch’i scapénn vî prezipitoṡamänt. E i nûster drî pió fôrt... tant ch’i i arżunżénn E i i picénn żå däl bòt da santufézzi! Alåura i veneziàn i s persuadénn Ch’l êra inóttil qualúncue sacrifézzi, Che reṡésster al srê stè sicûr un ṡbâli E i s arindénn al gran nòstr amirâli. Vlîv che i nûster suldè i fóssen pôc brèv? I êren arivè parfén - côsa incredébbil! - A farmèr e saltèr däntr int la nèv Di vênet, ch’i pasénn däli åur terébbil E i pirdénn al curâg’, quand, cómm a v gé I véssten Cuntarén armagnèr fré. Qué la batâglia l’arivé ala fén Con gran sudisfaziån d Bulåggna intîra Ch’la fé, naturalmänt, un gran butén Ed nèv, ed bèrc, ed spèd.. pió una bandîra, Fra l tanti dal nemîg, dóvv al Leån L êra acsé fiâc ch’al fèva cunpasiån! E qué s’a m parmitî mé a vói ludèr Un’ètra vôlta i mêrit d Magnurtîg Ch’al fó davaira, sänza eṡagerèr, Quall ch’dé da fèr de pió ai nûster nemîg; Parché con quant ai n véns int äl såu man A v pòs żurèr che inción l andé a cà san. E con ló và arcurdè, par la Giustézzia, Un èter brèv suldè: la Sgnèra Tûda Che con Barélla e con Sugamiclézzia Con Magarâs, Zinzèla e Bregavûda I dimustrénn che int l’âcua, cómm in tèra, I êren nèd as pôl dîr par fèr la guèra. Par la guèra ed chi ténp, che, fôrsi adès Coi sistêma mudern i n srénn pió adât... Anc la guèra l’à fât i sû prugrès E i suldè i vèlen s’i én uné e cunpât... Da alåura a vgnîr incû tótt é canbiè! S canbiarèni i istént dl’umanitè? Mé quasst a n sò, mo a vói, a concluṡiån, Ażónnżr una parôla ch’am fiuréss In båcca cme un fiåur d cunsulaziån: E che cioè, s’l é un bän ch’al séppa dṡméss L òdi d chi ténp fra żänt d râza itaglièna, Sperän ch’al dṡmétta anc fra la râza umèna.

Fât antîg dla Zitè - Antichi fatti cittadini

Dal 1991 ai vgnêva fòra Fât antîg dla zitè, un lîber ilustrè che Tiziano Costa ai cuntèva a sô môd la stòria ed Bulåggna. In ògni pâgina ai êra un racuntén con la traduziån in itagliàn e in inglaiṡ, mo al tèst pió inpurtànt l êra al bulgnaiṡ, a cûra ed Gigén Lîvra. A mitän qué socuànt pzulén da cal lîber, che una vôlta l é anc stè adruvè dal Secånnd livèl dal Cåurs ed bulgnaiṡ - Nel 1991 usciva Fât antîg dla zitè, un libro illustrato in cui Tiziano Costa raccontava a modo suo la storia di Bologna. In ogni pagina c’era un raccontino con la traduzione in italiano e inglese, ma il testo principale era quello bolognese, a cura di Luigi Lepri. Riportiamo qui sotto alcuni brani di quel libro, che una volta è stato usato anche dal Secondo livello del Corso di bolognese. 

Tiziano Costa (testi), Luigi Lepri (versione dialettale), Silvana Sacchetti (disegni), Fat antìg dla zitè - La città antica - City tales, Bologna : Costa 1991

Sec. V - Pò al dvinté San Ptròni

    San Ptròni al fó par Bulåggna come al furmâi in vatta ai macarón. Sicómm prémma ed fères prît l êra stè minésster e pò governatåur di franzîṡ, spagnû e ing-lîṡ, l êra un òmen ch’al savêva cmandèr e truvèr al cô dla gavatta in tótti äl situaziån.
    E a Bulåggna, dóvv gnínt andèva pr al sô vêrs, ai vlêva pròpi un òmen acsé. Defâti al sistemé l’aministraziån e la zitè intîra, e al costrué la cîṡa ed San Stêven. Ai é chi dîṡ ch’al fó ló a ricostruîr la zitè zircondè dal mûra col quâter cråuṡ, mo i profesûr i dîṡen ch’i én bâl, parché al fé incôsa Sant Anbrôṡ. Dåpp la môrt ed Ptròni par Bulåggna i tachénn i guâi... ch’i avêven di nómm tudéssc.
    La sô fèsta l’é ai quâter d utåbber, parché in cal dé dl ân 1141 i fónn artruvè äl såu òs con gran cuntintazza di bulgnîṡ.

Sec. VI - Tótt i furastîr i vôlen vgnîr a Bulåggna

    Sicómm che i suldè ed Råmma i avêven pêrs cal bèl lósster ch’i avêven una vôlta e i n psêven pió tgnîr bòta coi nemîg, suzdé che i tudéssc i arivénn in Itâglia a agranplèr incôsa.
    Al prémm al s ciamèva Attila e l êra un carugnån pîz d una bîstia, sänza vlair ufànnder äl bîsti. Avän bèle détt che Bulåggna l’êra zircundè dal mûra e acsé Attila, pr an pêrder dal tänp, al dsfé såul la canpâgna e al tiré drétt. Una ciòpa d ân dåpp ai arivé un èter tugnén ch’al s ciamèva Odoacre. Al fó pròpi ló ch’l andé a Ravanna a cazèr vî l ûltum inperatåur. I lîber ed stòria i ciâmen ste fât “Caduta dell’Impero Romano d’Occidente”. Al ciòc al fó acsé gròs che anc Bulåggna la dé un bèl tramlòt. Defâti al nôv padrån al regalé äl tèr e äl cà ai sû òmen, acsé i bulgnîṡ i dvinténn tótt di mîż tugnén. Quand Odoacre l andé al gabariòt, un èter tudàssc as mité a sêder int la sô scrâna. As ciamèva Teodorico e al fó un bån umâz ch’ai piaṡêva ed stèr in pèṡ. E acsé anc Bulåggna l’armagné trancuélla par dimónndi ân. Dåpp però i turnénn a tachèr äl dṡgrâzi. L inperatåur ed Costantinòpol, ch’al s ciamèva Giustiniano, invêzi ed badèr ai sû prasû al dezidé ed bucèr vî dal’Itâlia i tudéssc, che alåura i s ciamèven “Goti”. Cla guèra la fó una dṡgrâzia universèl, pîz che l’atòmica, e anc Bulåggna la fó méssa in schéṅna. As dîṡ che a cal tänp inción sumnèva pió, parché ai êra un cunbatimänt drî a cl èter, in môd che quî ch’i n murêven brîṡa in batâglia i stiupèven ed fâm par la strè.
    Bulåggna l’an avêva mâi vésst un’arvéṅna pió granda.

Ân 800 - Dåpp i tugnén, i franzîṡ

    Al månnd an s pôl brîṡa stèr trancuéll parché ai é sänper quelcdón ch’al vôl métter i pî in tèsta al pròsum.
    Stavôlta al destén al s ciamèva Carlo Magno e al vgnêva dala Franza. Péccia che té péccia al riusé a fèr äl schèrp ai Longobèrd. Al riṡultèt al fó che a Bulåggna invêzi ed cmandèr i tudéssc ai cmandèva i franzîṡ, che alåura i s ciamèven “Franchi”. Acsé i bulgnîṡ i pighénn i żnûc’ in tèra insåmm ai Longobèrd quand ai arivé ste Carlo ch’l êra dvintè un gran amîg dal pèpa.
    Al nôv padrån al véns a Bulåggna dåu vôlt e i bulgnîṡ i i fénn däl gran ṡbatrî ed man, anc parché i n psêven fèr èter. 
    Tótta la fazannda la dvinté una tumlè par l inperatåur biżantén, parché Carlo al regalé l’Itâglia al pèpa, al pèpa al l incuruné inperatåur e i biżantén i fénn la pèrt di mamalócc parché i avanzénn sänza pluchèr una cåddga.

Cla furtazza l é méi cazèrla żå

    A Bulåggna ai cmandèva la Cuntassa Matilde, mo as vadd che i bulgnîṡ i avêven bèle fât al pén ed cuntàss, pèpa e inperatûr. Acsé, apanna lî la muré, i fénn sóbbit una bèla rivoluziån e i sfrunblénn fòra dai pî tott i furastîr che i vlêven fèr da padrón. Par fèr savair ch’i gêven da bån, i cazénn żå al castèl dl inperatåur ch’l êra dóvv incû ai é la ratéṅna in prinzéppi ed Galîra, détta Pôrta ed Castèl. Anc l inperatåur al s cunvinzé che i bulgnîṡ i n avêven pûc di spécc’ e al la tôls pêrsa. Mo sicómm l êra fûrb cómm una fajéṅna, al fe una lazz spezièl par Bulåggna, par vàdder s’al psêva mantgnîr i bulgnîṡ dala sô pèrt. Gîra e prélla, as fé dèr di bajûc in canbi dla libartè.
    In sustanza as pôl dîr che cal dé ai nasé la Cmóṅna ed Bulåggna.

Che confuṡiån tra cruṡîra e cruṡè!

    La fazannda däl cruṡè la fó schéccia par tótt. Int al méll e... ṡbléṡṡga tótt i rà d Euròpa i s fichénn int al zócc d andèr in Palestéṅna par purtèr vî incôsa. Mo là ai êra i palestinîṡ, ch’i s vlêven tgnîr la sô ròba. Stäl spediziån militèr ed cuncuéssta i s arviṡèven tótti: prémma i fèven di gran cunzentramént ed suldè. Quî ch’i avêven cavâl e armatûra i cuntèven cunpâgna di câr armè, mo cal corêdo al custèva un mócc’ ed góbbi, e acsé la guèra cum và l’êra fâta såul dai nòbil. I puvrétt, come sòlit, i andèven a fèr da manvèl e i êren quî ch’i finêven insfilzè dai nemîg. Sti nemîg, fûrb, i zarchèven sänper d aguantèr i cavalîr con l’armatûra, parché dänter ai êra sänper quelcdón pén d bajûc ch’al psêva paghèr al riscât. I puvrétt, ch’i andèven ala cruṡè par tôr só quèl, i finêven par ciapèr såul däl bòt. Anc i bulgnîṡ i parténn spass. Una vôlta i cristiàn i riusénn a ciapèr la zitè ed Damiata. Dåpp la cuncuéssta i s dividénn incôsa e ai bulgnîṡ ai tuché una ciòpa ed cà ch’i afiténn par quâtr ân. Såul che i Saraceni dåpp pôc i cazénn fòra i invaṡûr, acsé i pôver ptrugnàn i n psénn gnanc arscôder l afétt. La cruṡè l’êra sänper priglåuṡa e i turnèven a cà in pûc. Sicómm biṡugnèva andèr fén là con la nèv, la psêva anc parair una cruṡîra, mo ai êra såul al bigliàtt d andè, e int al prêzi l êra cunpraiṡ incosa: anc la farmè dal gabariòt.

Ân 1256 - I cuntadén, a mêder!

    Quand ón l à pighè la schéṅna tótta la vétta in vatta a una vanga, ai piaṡrêv d apusères un pôc.
    Invêzi, int al medioêvo, pr i cuntadén an êra brîṡa pusébbil tgnîr drétt al filån dla vétta. I padrón dla tèra i êren tótta żänt da bajûc e i n vlêven brîṡa che i canp i avanzéssen sänza cuntadén, acsé i avêven fât una lażż parché i fiû ed chi lavurèva la tèra i féssen sänper såul ste lavurîr, e raiga.
    Quassta l’êra una gran cativêria par chi pôver cínno, ch’i êren cunpâgna di schièv fén ch’i canpèven, e dåpp ed låur i fiû, e i fiû di fiû.
    Anc qué, Bulåggna la fó fenomenèl: la fó la prémma zitè dal månnd a dîr che i cínno i nâsen lébber ed fèr quall ch’i vôlen. Pr an scuntintèr inción, la Cmóṅna la cunpré dai padrón tótt i cuntadén ch’i avêven, pò, dåpp avairi liberè, la i gé ch’i êren lébber ed dezîder la sô eṡistänza. A dîrla acsé ai vén i lagarmón ai ûc’ par la cuntintazza. E invêzi la fâm l’arviné incôsa. Defâti, ón ala vôlta, i cuntadén i s turnèven a vànnder ai padrón par dû góbbi.
    Fôrsi sta fazannda l’é avanzè int al zócc di bulgnîṡ, parché anc adès, dåpp setzänt ân, as dîṡ “a ognón al sô amstîr e i cuntadén a mêder”.

Marinèr d âcua dåulza

    Quassta l’é una nutézzia ch’la fà maravièr bulgnîṡ e furastîr. La pèr na fôla, mo l’é veritè: setzäntvént ân fà, Bulåggna coi sû barcón la dé un gran batêdo a Venêzia, la regéṅna dal mèr. Pròpi acsé! Ala fâza di veneziàn che, anc adès, i cràdden ch’al séppa un schêrz. Invêzi a i dénn una pèga da santufézzi.
    La fazannda l’andé acsé: i veneziàn d alåura i avêven la pretaiṡa che i bulgnîṡ i paghéssen al dâzi par fèr pasèr äl nèv dal mèr, pr i canèl, fén a Bulåggna. Sicómm a chi ténp an i êra ne autostrè e ne câmion, par purtèr la ròba paiṡa l êra tótt un andèr e vgnîr ed bèrc e barcón.
    Quand i sinténn st’inpuṡiziån, ai bulgnîṡ ai véns só la fótta e i génn ai veneziàn ch’i l andéssen a tôr duv as nèṡa i mlón. Par quasst ai scupié la guèra, là int la bâsa avṡén a Primèr, såtta a Frèra. I barcón bulgnîṡ i andénn al atâc di barcón veneziàn, ch’i tajénn sóbbit la lâza. Mo i ptrugnàn i i andénn drî fén al mèr, e pròpi dnanz a dóvv adès ai é i “Lidi Ferraresi” i i arżunżénn e i i dénn al sô avair.
    Cla vôlta i purténn a Bulåggna tótt quall ch’i avêven purtè vî ai veneziàn, fagànd una gran espuṡiziån in San Pîr, ch’la fó rinpé con äl côrd däl nèv venezièni e con äli èrum caturè.

Cla caråggna dal cardinèl

    I l arénn amazè vluntîra, mo ló al s êra asrè int la Ròca ed Galîra (dóvv adès ai é la Pôrta) ch’l’êra un gran castèl.
    E pinsèr ch’i êren stè pròpi i bulgnîṡ a ciamèrel par cmandèr! Sicómm ch’ai êra la guèra cåntr i milanîṡ, ch’i vlêven aguantèr tótta l’Itâglia, Bulåggna la s êra arpiatè såtta äli èli dal pèpa e dal sô rapreṡentànt, ch’l êra drî a fèr un spulvrâz che mâi.
    Cal bèl giujén l êra un cardinèl franzaiṡ e... una gran caråggna! Ló e la sô crécca i pinsèven d èser i padrón dla zitè e al parêva ch’i féssen la gâra a chi êra pió lêrz.
    I purténn vî tótt i bajûc ai bulgnîṡ. I mandénn chi òmen a murîr in guèra. I fénn i sû còmed con cäl dòn, con la viulänza. Sti fât i fénn vgnîr la måssca al nèṡ di ptrugnàn, che un bèl dé i s pasénn la våuṡ pr andèr in Piâza a fèr la rivoluziån. Al cardinèl al scapé pió fôrt d una lîvra, andànd a intanères int la Ròca ed Galîra.
    Finalmänt, dåpp dågg’ dé ed tratatîv, i al lasénn andèr biastmandi drî e digandi däl gran ufaiṡ. I sû òmen, invêzi, i ciapénn al sô avair. Figurèv che un franzaiṡ al fó tajè a pzulén e dè da magnèr ai can. Mo stäl cativêri, int al medioêvo, i n suzdèven brîṡa såul a Bulåggna, mo dapartótt.

L êra al miåur ed tótt

    Anc la żänt da grèna l’à da ṡbaitîr (sé, da stiupèr) prezîṡ a chi èter. Acsé, quand véns al sô mumänt, anc Tadéo (di Pèpol) al pighé i uṡvéi. Avän détt che par fères elèżer al fé däl carugnè, mo dåpp al s cunpurté da galantòmen tótta la vétta.
    I bulgnîṡ d alåura i génn ch’al fó l òmen pió giósst dal månnd, e al dé dla sô môrt i zighénn cunpâgna di vidî. Tótta sta dspraziån l’êra parché ló al regalèva dal furmänt ai puvrétt, quand ai n êra pôc.
    Al fó ló ch’al fé costruîr al Palâz dla Cmóṅna e anc cl èter só in Stra Castión. E pò, par fèr savair ch’al n êra brîṡa fiôl dla Sêrva ed Żòboli, al fé däl munaid col sô nómm in vatta, pròpri cum i fèven i Inperatûr.

I n sran mégga i marziàn? (1399)

    Una nòt naigra cómm al carbån, såura a Bulåggna i pasénn di afèri ch’i fèven däl gran sfiamarè e una gran gatèra. Ala żänt ai véns al cagaròt, par pòra ch’i arivéssn i marziàn. 
    Un’ètra nòt, anca lî da peppacûl, al bûr al fó iluminè da un inzanndi scupiè int la tårr, e al fûg al bruṡé incôsa.
    Con la cativêria ch’ai êra, un quelcdón pensé ed parżèr i cónt col Pedretêren fagànd una procesiån ed żänt tótta vsté d bianc, ch’la fó ciamè “la procesiån di bianc”. Mo l’andé a finîr che la dvinté la procesiån di malnétt, par vî dal spulvrâz ch’i fèven.

Un amazamänt drî a cl èter

    Int al medioêvo, par mantgnîr al cmand, l êra nezesèri amazèr e ṡbudlèr. Anc a Anébbal Bäntvói, dåpp avair strumnè al sangv ed tant nemîg, ai tuché d andèr al gabariòt int la stassa manîra. 
    Ai fó una vôlta ch’al fé scuartèr un amîg pr avairel ciamè “bastèrd”. Però cal puvràtt l avêva raṡån, parché la mèder d Anébbal, ch’ai piaṡêva pió i mâsti dal pan frassc, la n s arcurdèva brîṡa chi s fóss al pèder. La quistiån la fó arsôlta żugàndes cla paternitè coi dèd; la partîda la fó vénta da un Bäntvói, e in st’môd cal bu…vinèl d Anébbal l entré in sta famajja ch’al le fé dvintèr Sgnåur ed Bulåggna.
    I Canéttol però, par cavèri la pultråṅna d ed såtta al cûl, i studiénn un bèl pgnatén: i l invidénn al batàżż d un fangén dla famajja par fèri fèr al sàntel, pò ala fén dla fèsta i l aspténn fòra dala cîṡa e i al ṡbudlénn come un ninén grâs såtta Nadèl.

E chi mitéss cla tårr pió in là?

    Ste fât suzès a Bulåggna int al 1445 al srêv cómm, al dé d incû, andèr in vatta ala lóṅna. Aristòtil Fioravanti, al nòster famåuṡ inżgnîr, al riusé a spustèr ed tragg’ mêter una tårr tótta intîra ch’l’êra in Stra Mażåur, avṡén ala Pôrta.
    Al fé scavèr un fòs con un gran ṡbliṡgån ed laggn par fèri ṡguilèr la tårr in vatta, dåpp avairla tajè ataiṡ a tèra. Mo al dièvel al zarché ed méttri la cô, parché in chi dé al taché a piôver ch’al parêva al dilûvi, la tèra la dvinté tótta sói e paciacaréṅna, e la tårr l’êra drî pr andèr a tarṡâc.
    I bulgnîṡ ormâi i l’avêven méssa pêrsa, mo Fioravanti al tgné bòta, e a fôrza ed dèri al riusé a fèr cal sanmichêl straurdinèri, ch’al parêva un mirâcuel.

I baracuâi dal Żigànt

    Al sostitût dal Cardinèl leghèt, mänter al sô chèp l êra vî da Bulåggna, al s dèva un gran da fèr pr aumentèr äl blazz dla zitè. Drî da San Ptròni ai êra däl caṡlatt dóvv as fèva leziån ai studént. Cal brèv monsgnåur al pensé che par la nòstra universitè ai srêv vló un sît pió adât, e acsé, in dû e dû quâter, al fé costruîr l Archiginèṡi. Pò, da cla vî, al fé avrîr una nôva piâza buciànd żå däli ètri caṡlàtt e mitandi int al mèż la funtèna dal Żigànt.
    Al cardinèl luntàn l êra Carlo Borromeo, e al lasèva fèr cal sô monsgnåur, mo par cåulpa ed cla funtèna, a muménti al i armitêva al sît in Paradîṡ.
    Defâti, dåpp môrt, ala prupòsta ed santificaziån, l avuchèt dal dièvel ch’l avêva da dèri adòs al taché a sustgnîr ch’an s la meritèva brîṡa, parché l avêva dè al parmàss ed métter in piâza al nòster bèl Żigànt ch’al mitêva in måsstra i baracuâi.
    Par dimustrèr äl såu raṡån al gé che i prît ed Bulåggna i avêven savó dal dòn, in cunfsiån, che a guardèr cal bèl mastiâz nûd in vatta ala funtèna i s sintêven adòs di vujén d an psair gnanc durmîr.

Al pôrdg ed San Lócca

    Chi andèva a San Lócca par preghèr la Madunéṅna l êra spass mói spåult dala piôva, o tótt inzaclè dal paciûg ch’ai êra par la strè. E a chi ténp, con tótti äl dṡgrâzi, epidemî, carestî, guèr, amazamént, cal viâż pr arcmandères ala Madòna i al fèven tótt i bulgnîṡ. Pò quelcdón con l òc’ avanti al pensé che, con tant pôrdg ch’ai êra a Bulåggna, as in psêva anc costruîr ón fén al santuèri in vatta ala culéṅna. 

Tótt i zitadén i fónn d acôrd e ognón al vudé al catuén par realiżèr ste bèl prugèt. La prémma clåṅna la fó tirè só in żóggn dal 1674 tacànd dala Vî di Ûrb (Via Turati), mo ai piuvêva tanta ed cl’âcua ch’al parêva che al dièvel al vléss métter al bastån stra äl rôd ed cl’inpraiṡa, acsé l’inauguraziån la fó spustè ed dû dé. Al pôrdg al fó finé dåpp s-santazéncu’ân, e anc adès l é una maravajja mundièl, parché coi sû quâter chilòmeter l é al pió lóng ed tótt al månnd.
    Tótt i bulgnîṡ i vôlen un gran bän a ste monumänt, fôrsi anc parché a psän imażinèr che ognón al pôl avair un antenè ch’l à ṡgubè par costruîrel o ch’l à paghè una prêda, o un scalén, o un pzulàtt ed stablidûra. E pò, fén a pûc ân fà, as andèva só par d là, pian pian, fén a San Lócca, par fèr di bî girtén e farmères a ciacarèr dnanz a un salâm e a däl bôni butélli.

Che blazza cla partîda

    Fén al quaterzänt i bulgnîṡ i avêven sänper fât di gran “tornéi”, mo sicómm la lanza e la spèda i psêven mandèr i żugadûr in Zertåuṡa, i pinsénn ed żughèr col balån.
    La żänt la i ciapé gósst, e in Piâza i s fèven sänper däl partîd. A chi ténp an i êra brîṡa äl rêgol e i żughèven anc... zänt ala vôlta.
    Par mandèr al balån in pôrta i s picèven come mât, ciapàndel anc col man. I spetatûr, pió che par la bâla in pôrta, i s divartêven a vàdder tótta cla busarî da santufézzi.

I dîṡen ch’la và a lèt col dièvel

    Int al 1496, st’mänter al gran Cristòfer (Colómmbo) l êra apanna andè in Amêrica a prinzipièr qualla ch’la srêv stè ciamè “Era moderna”, Bulåggna l’êra ancåura arvujè int al bûr dal “Medioevo”.
    Al fó pròpri cl ân che in Piâza Granda i bruṡénn vîva la stréjja żentîla. La n êra brîṡa una stréjja ed qualli ch’i våulen a scavalózz d una granè, mo solamänt un’inbrujåṅna ch’la fèva båvver di ṡbuldrón ai cliént, par fèri amalèr e par psairi pò guarîr con la sô fèlsa magî.
    La sô arvéṅna l’arivé quand ai véns in mänt ed quajunèr i Bäntvói che, par vendatta, i i inpatachénn adòs un bèl procès. Acsé i fónn acatè di tstimòni ch’i cunténn i quî pió stranpalè: i génn ch’l’andèva nûda, ed nòt, al zimitêri par cójjer däli òs ed môrt. Pò ch’la fèva l amåur col dièvel e ch’al l avêva méss såura a un altèr par dîri äli uraziån.
    In st’môd la s fé la nòmina ed stréjja pió putänta dla tèra, e la fó còta in gradèla pròpri cum i vlêven i Bäntvói.

Fagànd äl côren

    Żvân Bäntvói l êra pió superstiziåuṡ d una lavandèra, e dåpp tant ch’l êra al guêren ai suzdé di fât spaventûṡ ch’i i fénn pêrder la pèṡ.
    Tótt i bulgnîṡ i avêven adòs una gran angósstia, parché i capêven che i ténp dal brôd grâs i stèven par finîr. Zertón, adiritûra, i żurèven d avair vésst di scuadrón ed fantèṡma dères batâglia int al zîl ed Bulåggna. Pò ai véns al teremòt, e i fónn véssti däl bâl luminåuṡi vulèr pr âria.
    Una ṡluṡnè l’andé a scarghères pròpi in vatta a un spèc’ dal stûdi ed Żvân. Di frè i cunténn d avair vésst girèr só la zitè un ànżel con una gran spèda. I âlber i fénn i fiûr in dṡàmmber. Insåmma, la fóss una cunbinaziån o un’instariarî, äl dṡgrâzi i êren pròpi lé, drî dal óss.

Fòra dal scâtel tótt i Bäntvói

    Int al 1506 al pèpa tacalît Giólli II al turné a dvintèr padrån ed Bulåggna e al prémm quèl fó ed dèr dl’âria ai Bäntvói.
    Żvân e la sô famajja, ch’i avêven cmandè fén al dé prémma, i fónn custrétt a tajèr la lâza in fûria, parché i suldè franzîṡ dal pèpa i êren drî pr arivèr. Ai avanzé in zitè såul Ginêvra, par zarchèr ed méttri una pèza dmandànd pietè al pèpa. Mo la n fó gnanc ascultè e la fó cazè vî da Bulåggna.
    In sta nôva situaziån ai véns bån al détt “un pèz córr la lîvra, e un pèz córr al can”. Defâti chi êra stè amîg di Bäntvói l andé in malåura, e i sû aversèri i fénn äl budèl d ôr.
    Al pèpa, catîv cme l lói, al vlêva che Bulåggna la se dscurdéss di Bäntvói: al fé dscanzlèr äl såu insàggn e, brîṡa cuntänt, l urdné ed distróżżer al sô palâz, cunsiderè al pió bèl d Itâglia. Sintó sta bèla truvè dal pèpa, al pòpol an s fé brîṡa preghèr, e tótt i andénn ed vulè a cazèr pr âria incôsa par zarchèr ed méttres in bisâca quèl ed preziåuṡ.
    Al fó acsé che, un pzulén ala vôlta, ed cal cheplavåur ed palâz an i avanzé gnanc äl brîṡel.
    La vendatta dal Pèpa l’êra cunpé, e Bulåggna la pirdé ónna däl såu blazz pió inpurtanti.

Mo quajózzi, quassta l’é una båmmba!

    Int al zenczänt, a Bulåggna ai êra däl gran amazarî, mo i guvernànt i pensèven soltànt a pluchèr di góbbi ala żänt.
I delincuént, sänza inción cuntròl, i psêven fèr trancuéll i sû pûrz còmed. Ai fó un zêrt “Gramaggna” ch’al pasé tótti äl miṡûr: l avêva dezîṡ ed fèr fòra Líppo Ghiṡigliêr, ch’al stèva con la sô famajja int un bèl palâz in Galîra, pròpi in fâza a Palâz Montanèri.
    Líppo, ch’l avêva di suspèt, al s fèva prutèżer da däl guèrdi tulandi anc a durmîr int la sô stànzia. Mo cal carugnån ed Gramaggna al truvé al môd ed freghèrel.
    Cla nòt al mandé a cà da Líppo di asasén ch’l avêva paghè. Chi farabótt i studiénn ste macàgg’: i rinpénn ed pållver da spâr la cantéṅna dal palâz, fagandla ṡbliṡghèr pr un fnistròt. Pò i atachénn fûg ala méccia, e dåpp pûc âtum ai salté pr âria al palâz con tótt quî ch’ai êra dänter.
    Al recópper di cadâver d’ed såtta al macêri l andé d lóng par di dé, e in mèż ai êra anc al pôver Líppo. Cal pòrz ed Gramaggna, pr èser sicûr d amazèr al sô nemîg, l arévv psó scuizèr anc un mócc’ ed dòn e cínno. Tótt quall ch’i fónn bôni ed fèr äli autoritè, al fó d inpichèr al cadâver ed cal sfighè ch’l avêva inpiè la méccia e che, esànd ṡvêlt cómm un gât ed piåmmb, an fé brîṡa in tänp a scapèr e l avanzé anca ló såtta äl macêri.

Un’arvéṅna mâi véssta

    Arcurdànd al 1630 l é méi tuchèr fèr.
    Una maledatta epidemî ed pèsta la mandé al gabariòt al ventzénc dal zänt di bulgnîṡ. Par l’eṡatazza i andénn avṡén ala Grèda, dóvv fó fât al zimitêri par suplîr tótt chi mûrt in una móccia. In cl’ucaṡiån däl bròzi, péṅni ed cadâver da fèr pòra, i andèven avanti e indrî da piâza al zimitêri, par purtèr fén a duṡänt mûrt al dé.
    I stiupénn in quénng’ mélla só un totèl ed s-santa mélla abitànt. Al fó tant al gran diṡâster che par dimónndi ân la zitè l’armèṡ cómm inṡmé, incapèz ed turnèr a drizères. Mo, cómm suzêd sänper, anc cla vôlta la vójja ed canpèr la vinzé la dspraziån, e i òmen i turnénn a dères da fèr par migliorèr äl cundiziån ed Bulåggna.
    In sti brótt mumént, secånnd al sòlit, ai vén sänper a gâla i galantòmen pió generûṡ, mo anc i pió scagazón e i pió vigliâc. Anc cla vôlta ai fó chi al l’avêva d ôr, chi d arżänt e chi… ch’la n valêva un azidänt.
    Defâti la pèsta la fé carpèr 33 prît só un totèl ed 55, mo såul un senatåur só 50! Pò la mażåur pèrt di bulgnîṡ i zarchèven ed sfulèr in canpâgna, mo acsé an i srêv avanzè inción par curèr i amalè e suplîr i mûrt. Par quasst al Cardinèl Leghèt al stabilé che una pèrt ed zitadén e d dutûr, a tûren, i avêven sänper da avanzèr in zitè.
    La fó una spêzie ed cartuléṅna rôṡa come quella da arciâm pr andèr såtta ala nâja.

In vatta ai cópp par studièr äl strèl

    Anc se l’Universitè ed Bulåggna l’êra decadó cunfrånt ai splendûr di ténp indrî, la s psêva sänper cunsidrèr un zänter culturèl ed prémma qualitè.
    Acsé, quand l òmen al s fiché a tèsta bâsa int i stûdi dla siänza, Bulåggna la turné a èser una regéṅna mondièl dla cultûra. Tra i sû grand òmen al fó famåuṡ Ferdinànd Marsélli, fundatåur dl’Acadêmia däl Siänz, dóvv a se studièva astronomî, geografî, nàutica e un stracantån d ètri matêri.
    St’Acadêmia la cminzé int una manîra particolèr. Marsélli, che par di ân l êra stè un gran suldè, al turné a Bulåggna int al sô palâz (Via Marsigli – D’Azeglio) e al fé costruîr un’altèna par psair méi studièr al zîl e äl strèl.
    Mo l avanti e indrî ed tótt chi sienziè e studént al dé tant fastîdi al fradèl che a un zêrt pónt al sfrunblé fòra ed cà tótt chi rånpacuajón.
    Mo Ferdinànd al tgné dûr, e a fôrza ed dèri l arivé d åura ed truvèr al sît par l’Acadêmia, ch’l’é pò duv adès ai é la nòstra Universitè.

Al canèl ed Sèvna

d Âmos Lèli (tôlt dal Pånt dla Biånnda nómmer 100 - żnèr 2011).

L é stè un chèṡ, mo a sån pròpi cuntänt che, al maiṡ pasè, ai ò fât una bèla “ful inmèrsion”, una bèla fundè, int al canèl ed Sèvna. Una matéṅna, cån la guîda d un’asociaziån ch’la s dà da fèr dimónndi int äl fazannd dal canèl, ai ò pasè trai åur int al “bacén inbréffer” dal canèl ed Sèvna. Ste bazén an s arvîṡa brîṡa a quall dal Nîlo e gnanc a quall dal Pò, mo l é tótta cla tèra, che da zintunèra d ân i la ciâmen “terreni adacquativi” (bléṅna, vaira?), stra Pianôr e Bulåggna in dóvv l’âcua dal canèl l’à purtè di gran benefézzi.

Biṡåggna savair che al fiómm (turänt) ed Sèvna, una vôlta, al vgnêva a Bulåggna drî ala Vî Emégglia e i Rumàn i fénn un bèl pånt par pasèri in vatta. Pió tèrd, i Bulgnîṡ i tirénn żå al vèc’ pånt rumàn e i n fénn un èter che, pr arcurdèr quall ed prémma, i al ciaménn Ponte Vecchio. A vói qué arcurdèr a chi dû bulgnîṡ ch’i s l én dscurdè che “Pånt Vèc’” d incû al n é brîṡa al pånt ferovièri dla Diretéssima a scavalózz ed Via Mazzini, mo l é al nåmm dla żòna in duv ai êra al pånt ch’a gêven prémma, ch’l êra lé in duv ai é cla spêzie d ciṡéṅna (adès una profumerî). Al turänt, ògni tant, l andèva par d fòra e l inundèva äl strè ed Bulåggna fén a quand, dal 1776, a San Lâżer i deviénn al Sèvna e i al fénn andèr int l Égg’.

Al canèl ed Sèvna, costrué dal 1176, al tâca dala ciûṡa ed San Rafèl, al vén żå par stra Stêven (via Murri), al pâsa dal Mulén Parîṡio, Ciṡanôva, i Żardén Margarétta. Såtta la cîṡa dla Miṡericôrdia al prélla żå par Stra Castión e, lé dal Dåu Tårr, al finéss int l’Âvṡa.

Cån la spénta dla sô âcua l à maṡnè al furmänt, l à filè la saida l à ṡghè la laggna.

L à spargujè la sô âcua pr adacuèr i ûrt in duv as cujêva d incôsa, mo spezialmänt frèvel, mirtéll e lanpón ch’i êren famûṡ anc fòra ed Bulåggna e ch’i an lasè al nåmm a däl strè (via Fragole, via Lamponi).

Turnànd al mî girtén drî al canèl ed Sèvna, a sän parté dal zänter comerzièl ed San Rafèl (duv as pôl vàdder un bèl pèz dscuêrt) e pò, pasànd par di bî sitarén che mé a n avêva mâi vésst, avän tgnó drî al canèl fén ala Ciûṡa ed San Rafèl.

Da lé as vadd al prémm pzulén dal canèl e al lèt dal fiómm ed Sèvna, ch’al fó teâter, dal 1361, dala culéṅna ed Iôla fén a qualla ed Miṡerazàn, d una gran batâglia vénta dai Bulgnîṡ cåntra i suldè Milanîṡ e Tudéssc.

L’Asociaziån ch’l’à urganiżè ste girtén l’é drî a studièr al prugèt d una péssta pedonèl – ziclâbil ch’la téggna drî al canèl ed Sèvna (dû architétt i én lé da un pzôl a fèr i sû stûdi e i sû dséggn).

Mé a spêr ed tgnîr bôta fén a riusîr a fèr un bèl girtén là in vatta, sänza badanta, naturalmänt.

La Guèra ed Ióffa

d Ezio Scagliarini

Ste poêma al cånta quall ch'ai suzêd a un cuntadén dla Bâsa bulgnaiṡa ublighè d partîr pr al frånt dla guèra dal 15 e dal 18, ch'al padéss una gran ingiustézzia par cåulpa dal militarîṡum e dla cativêria ed tótti äl guèr. L'ispiraziån Êzio Scajarén al l'à catè int un libràtt ed Maurizio Garuti ch'al strécca al côr, Due giorni e una notte nella Grande Guerra (Bulåggna : Minêrva 2015) - Poema che narra le vicende di un contadino della Bassa bolognese costretto a partire per il fronte della Prima guerra mondiale. Il personaggio subisce una grave ingiustizia ad opera del militarismo e della cattiveria che sempre si scatenano durante un conflitto. Il lavoro è ispirato al commovente racconto di Maurizio Garuti Due giorni e una notte nella Grande Guerra (Bologna : Minerva 2015).
 

LA GUÈRA ED IÓFFA

1915-1918
A tótt i cuntadén dla nòstra tèra
mûrt in cla guèra.

Ala prémma pâgina
Và só