LA VACAMATA
nómmer quâter
(ai 14 ed lói dal  2001)

Ebdromedèri bulgnàis sanza editàur, sanza letùr, sanza abunè, sanza recàpit, sanza baiùc

Srà un occh, Lettour, (e fal mò per curdsj)
S'a truvà qualch vers fcrítt alla ftrappj:
Egn' Bulgneis fà a sò mod l'urtugrafj,
N'avend enfuna lezz da tgniri drj.

Annibale Bartoluzzi (sec. XVIII)

Cum al scrivaggna?

    Eh, sé! La manìra ed scrìver al dialatt l'é sàmper stè un problema. Par cunsulères a psan dir che ai dé d'incù l'é dvintè un problema anc scriver in italian. Al congiuntiv l'é ormai in via d'estinzione cumpagna la cultura in generèl. Basta pinsèr a cal giurnaléssta dla RAI regionèl ch'al cunténnua a dir che "nelle giornate di divieto di circolazione alle auto nel centro storico tale divieto è limitato all'interno delle Mura dei Mille..." Avìv mai sintó che Garibèldi as séppa farmè a Bulaggna par fèr tirèr só una muràia ai sû garibaldén? Pusébil che in RAI an i séppa inción in grèd ed spieghèr a cal ragazèl, (che - fra l'èter - al tira un stipandi brisa da póc) che ai é una zérta difaranza fra dei Mille e del Mille. Tulìla cum a vli, mo quassta l'é ignuranza!
    Mo turnàn pur al nóster dialatt.
    Al sgnèr Annébal Bartlózz vérs la fén dal setzànt al tradusé in italian un poematt che in uregin l'era in tuscàn (qué satta). Propri int el prémmi pàgin al se scusa coi letùr par la sô grafì dialetèl digànd acsé che, an esestànd inciónna ràigla, ognón al pól fèr quall ch'al vól. 
    Ai é pasè pió ed du sécol mo la questiàn la n'é gnanc risólta. Alàura? Alàura fé cum a vli; scrivé Bulògna o Bulaggna parché l'impurtànt al n'é brisa cum scrìver mo avàir quèl da dir. Al problema l'é tótt lé.

la vacamata

Librarì Ptrunièna

    Int al 1974 al fó publichè un lìber só él strè ed Bulaggna. As tratèva d'un studi ed toponomastica, al prémm fat con rigàur scientéfic. Int i sécol pasè i aveven pruvè in dimondi a indaghèr so l'urégin di nóm del nostri strè e del piaz, mo tótt i aveven lasè córrer trop la fantasì. Acsé, pr esàmpi, Ovidio Montalbani al gèva che Galliera as ciama acsé parché lé i stèven, int i témp antig, di Gâl (Galli erant...). Ciro Lasarolla (Carlo Salaroli), Adriano Banchieri (Camillo Scaligeri della Fratta), G.N.Pasquali Alidosi e tant èter i pruvén ed métter un po' d'àurden int i nóm, mo tótt i ciapèven del cantunè stratosferic.
    Bisugné asptèr che Mario Fanti, bibliotechèri dl'Archiginèsi, l'azetéss ed sistemèr el cós cum i van. Acsé int al 1974 al fó publichè Le vie di Bologna - saggio di toponomastica storica, un'óvra fondamentèl par chi ha vóiia d'acgnósser parché el nostri strè, sauratótt el pió vèci, is ciàmen acsé. 
    Dal 1974 a incù ai é pasè quèsi una trinténna d'ân e, vést che int al fratàmp i han fat una móccia ed strè nóvi, ecco che l'ân indri l'é arivè in librarì la secanda ediziàn riveduta e aggiornata in du vulómm. 
    Ban l'ha fat la Cmónna a métter satta un'ètra volta al brèv Fanti, ch'l'é sanza dóbbi al pió prezìs e documentè ed tótt i studiùs ed Bulaggna e che, ancàura una vólta, al s'ha regalè una zóia preziàusa. 

Lector

M.Fanti, Le vie di Bologna, Comune di Bologna, 2000

La scianza di nùster vic'

Érba d' Sant'Ambråus (Ornitopus scorpioides), canterella, erba d'amore, erba comune in primavera a fiori gialli. - È vescicatoria. Per questa sua qualità è adoperata dalle ragazze in campagna per fare i loro pronostici amorosi. Ne prendono una foglia e se l'applicano con un colpetto della mano sul rovescio dell'altra mano o in un braccio, mentre dicono questa filastrocca:

Erba d' Sant Ambråus
La brusa com fa al såul
La brusa com fa al laggn,
Se al mi mråus am vol bain,
aj ha d'avanzèr al saggn,

e più rimane arrossata la pelle, più si ritiene ardente l'amore.

Da: G.Ungarelli, Le piante aromatiche e medicinali nei nomi, nell'uso e nella medicina popolare bolognese. Tip. Luigi Parma, 1921

Brisa par critichèr

    Ón di dis Cumandamént al dis "Onora il padre e la madre". Giósst! I genitùr i én da onorèr e rispetèr. L'istass tratamànt arén da riservèrel ai "onorevoli", vésst chi én ciamè acsé. "Onorevole" al vól dir chi én da onorèr. Parché pò? Par mé l'é pió "onorevole" ón ch'l'ha pasè la vétta in fundarì o in furnès o semplizemànt dri da una scrivanì a fèr di cónt tótt al dé. In america, vésst ca vlan sàmper cupièr dai americàn, i deputè e i senatùr i én "mister Brown" o "mister Smith" e bóna lé. 
    Un "onorevole" ed cà nostra l'ha pinsè ban d'andèr a San Lócca par ringrazièr la Madóna. Gninte da dir: l'ha fat benéssum. A le fé anc mi nóna quand ón di sû fiù al turné dala parsunì. La mi nunénna, però, la n'infurmé brisa i giurnèl, la n'aveva brisa dri i fotogrof... L'éra una fazanda fra lì e la Madunénna. 
    La nona Gusta l'andé a dir grazie par quall che li la cardèva un miràquel, digànd el sau póst dal rusèri e c'chèlza. Sanza fèr tant... casén.

Arsenicus

Un populu diventa poviru e servu quannu c'arrubbanu a lingua adduttata di patri: è persu pi sempri. Ignazio Buttitta

Insért leterèri
Un nóz d' campagna (terza e ultma pèrt)

Applausi, ûrel, stréll ed tott i invidè
in st'mainter che dimondi i s'én bèle arpiatè:
chi ha avó un pèz ed butìr ch'al s'é squizè int la plè,
chi una cunftûra int l'òc'... (ch'l'é pèrsa una sassè)
chi al vstièri sbrudajè ed cramma o presso che...
e chi da scagg' d'majolica, purtrop, l'é avanzè fré.
Me propri a n'avé niente da psàirum lamentèr:
al paravaint dla cuga am fèva da ripèr!
E am divarté una móccia in mèz a ste burdèl
che in vétta mi - paróla - a n'in vést mai l'eguèl!...
Fra'l tanti cos balzèni, anch ónna l'am culpé
ch'an me savé spieghèr; e pur a n'era ismé.
Guardand i spûs in pî, in ste mumaint famåus
e vést che la spusleina l'era èlta come al spåus
mainter - cum a v'ho détt - a m'era saimper pèrs
che ló - rispèt a lì - al fóss dimondi schèrs!
A totta prémma a déss: am srò forsi sbagliè...
magari ai ho bvó trop, ...la vésta 'm s'é anebiè...
ma po' - pinsandi bain - am véns da sospetèr,
a tiré só la tvaja e a cminzipiò a indaghèr;
al gran mistér - difâti - al fó sobit svelè:
el schèrp el i éren stratti... e li s'i era cavè!...
mainter che 'l spåus - cinôt - par guadagnèr 'na spâna
al stèva drétt in pî såura al piról d'la scrâna!
Ormai qualonque piat in svélt al fó rimpé
dla tåurta degli sposi... e l'am tuché anch a mé
ch'ai era bain dezìs an mandèr zå pió nient
a cåst ed méttr in ôvra tott quant i espedient.
La cûga, sudisfâta, la fèva cumpagnì
a tott chi tafiadùr... magnand tåurta anca lî
e vland int l'istass taimp esser cumplimentè
pr'una diziån poetica ed prémma qualitè:
difâti, in posa eroica, tirè da un lè al grimbèl,
la zarfujèva in môd da fèr vgnir tott i mèl
'na longa zirudèla... 'na spezie d' birimbòlla
che in tótt i nóz ch'l'andeva l'era po' saimper qualla
con totti inconveniént ch'as pôl immazinèr:
sui bafi dal maré - pr'esàmpi - vlé scarzèr
e i bafi in i éren brisa; cme pur sul pipulén
d'la spåusa, ch' la sfugèva soltant di rizzulén!
Mo in cal mumaint che lé incossa andèva bain
e alé tott chi ciavgût badèv'n a sbatt'r el man
a ste fenomen d' cuga che int la declamaziån
spudèva el brìse d' tåurta... cme i sass spuda un vulcàn.
Furtouna che me essand da la so pèrt de drî
a vdèva quei... lapilli soltant a vulèr vî
e avé fazilitè ed fèr cal dåulz nuzièl
sguilèr int la bisâca dal comodo grimbèl.
E adèsa basta!... a déss. Que daintr an s'in pôl pió
e, come me, tant'èter cminzòn a livèrs só
quand un urlâz terebbil fé rintrunèr la cà:
- Inción al s'ha da móver; adèss a i é al cafà!-
Quand a s'é in bal as bala; a j era poch da dir!
E quand as va ad un nóz chissà cum s và a finìr?
Insåmma un bichirôt in svélt a mandén zå
ch'l'era tott quant cugnac, con l'udurén d'cafà;
e inción fé gnanch in taimp a métter zå al bichîr
che 'l soliti assasseini i t'al turnén a impîr
ed me'n so quant rusóli dai culuraz sfazè
che, st'an i bvév in furia, ti bvév po' tott mistiè
cumpagn a me che - ormai - ai era cundanè
(sarà quel che sarà!) a bàvver tott d'un fiè
cal sbuldrunâz d'alchermes, d'angiàn, ed mand'l amèr
ed gross e róm, ed mainta... Ai era dri a stiupèr!
Fó al cumpimaint dal mâz! As véns un gran sudåur
e tott - in bost ed mandech - stiupèven dal calåur;
mo an j fó chès ed móvers! Cal pappagal spietè,
capitanand el séruv strillé cme un adanè: (*)
«Adès ch'avain bèle finé al nóz
scadagnón porta vi al so scartóz!»
In tot i post fó méss un foi d'chèrta veleina
e po' passón chel don con una gran tareina
a sbruzèr zå una moccia ed past e biscutén
che ognón as purtò vì fagand al scartuzén.
Am livé so anca me; e fra pistût e cócc'
pur d'arivèr là fora a m'astriché int al mócc'
e vi... squizzand incóssa in mod ch'l'andò a finìr
che 'l brìsel el caschèven e i fèven al sintir!
Oh finalmant a l'aria am pèrs d'n'eser pió mé!
A trabalèva un poch... e alåura... un dòn tra lé
a l'óra d'una féggna - d'v an i era propri inción -
a impié una zigaratta e a m'azaché a bucón.
I fónn minùd feliz; peró i fónn trup puch
parché as sinté gridèr:- La féggna taca fugh! -
E sobit curré lé Marcatt tott alarmè
mo vdand che me a fumèva al s'méss int na risè!
Po' al déss:- Mo an sa, dutåur, ch'al stèven a zarchèr?
El machin el i en prånti! Bisåggna tapinèr...
avain d'andèr d'carira tott quant a cà dal spåus...
an i é un minud da pérder...- E al taché a alzèr la våus...
Am livé só da l'érba e come un cundanè
am mitté dri a Marcatt ch'al s'éra incaminè;
a munté so int 'na vtura pr'andèr... a un'ètra fèsta
con l'entusièsum d'ón... ch'al vada al taj dla tèsta.
In fónn che dis minùd e po' am'atruvé asrè
int n'èter camarån cme qual da póch lasè
fra un strèpit da insurdìr ed vècia e nóva zaint
ch'tulé d'asèlt la tèvla; ai éren pió che zaint.
Me, as vadd ch'avéva l'aria d'un funerèl, parché
Marcatt - par cunsulèrum - am véns atàis e am dsé:
- Dutåur, ch'al staga alìgher! Ló l'ha dzunè da nó,
mo que - a cà dal spåus - ai srà un cuvlén de pió!-
A n'avé gnanch la forza ed dir mèza parola
ed a l'idea soltant d'cminzèr un'ètra... gnóla...
a m'astriché int al spal, a prillé i uc' in só...
e a déss - cme in agunì - : - Sgnåur mi... ajutèm Vó!-
In longa fila indièna i sarvitûr intant
i vgneven bèle avanti con i turtlén fumant
in s't mainter che una cinna la fèva - in povésì -
gli auguri, int 'na manìra da cress'r anch pió l'arlì.
Par séntr un póch ed brôd a livé só al cucèr
(fagand una fadiga pió che s'andéss a arèr)
e 'd bôt, a l'impruvìs, al lassé andèr par tèra
sintand - sobit lé fora - di bóss cumpagn in guèra
ch'im fénn giazèr al sangv, im fénn spadìr i dént,
mainter che invezi i èter i éren feliz... cuntént...
parché, da campagnù, bain i cgnusséven l'ûs
ed fèr st'él stiuptarì... par unurèr i spûs!
Am véns 'na nebbia a i ûc'; al côr al s'afarmé
am pèrs d'vaddr i tudésch ch'i fossen turnè lé...
am pèrs d'sénter di ùrel... di zigh... e di lamént...
fat sta - par tgnirla curta - che me an capé pió nient!
Quand a psé avrir i ûc' (mez'åura era passè),
såura una brôza ed spagna a m'atruvò svultè
e a psé slumèr in giro... totta una móccia d'zaint
pindólla ed inspuré cme atåur'n ad un muraint.
La nôna - ch'la tarmèva - m'vudèva d'zà e d'là...
daintr int al nès... in båcca... un butigliån d'asà
e al bióich - che int i suldè al fèva l'infarmìr -
con 'na mastèla d'acqua am vlèva fèr rinvgnìr.
Quand Dio vóls che - insåmma - a psé turnèr in mé
a sinté al vèc Marcatt ch'am déss st'el paról que:
- L'era da dir, dutåur, ch'an s'truvéss brisa bain
a vgnir qué da nuèter ch'a sain såul di villàn
ch'i màgnen poch e mèl... e anch s'i fan un nòz
in pólen sudisfèr d'låur sgnåuri al garganôz!
Ló sé ch'al magna bain, par forza, al sta in zitè...
Mo al s'ha da cumpatìr: nó a sain... pôver dsgraziè!...

(*) Versi originali uditi in un vero nòz d'campagna.

Da: G. Ruffini - Un nóz d' campagna e altri versi dialettali. Tipografia Vighi e Rizzoli - Bologna, 1965

la vacamata la vén spedé par posta a un zért nómmer d'amìg. An psan brisa dir chi én par la fazanda dla privacy. Ogni vólta a in mandàn vì una zinquanténna e brisa de pió per comprensibili ragioni economiche... Come già dissimo: pr i vùster amìg fè una fotocopia!

Chi érel?
ALBERTO BACCHI della LEGA

    S'an fóss stè pr i schérz d'Olindo Guerrini, forsi la fama ed st'umarót l'an sréva mai pasè ala storia. E la srév stè un'ingiustézzia parché l'era un studiàus finéssum, com dal rèst anc Guerén. I éren propri cul e patàia: Olindo diretàur dla Biblioteca Universitèria e Bacchi della Lega al sô vézi. Sàul che al prémm, che int la vétta l'era una parsanna séria, quand al tulèva in man la canatta o al pensèva ed fèr un schérz a quelcdón, al s'trasfurmèva. Una spezie ed dr. Jeckyll e mister Hyde...
    Una vólta Bacchino, acsé l'éra ciamè da Guerén, l'arzvé in restituziàn un pac ed documént, diploma e atestè. Insamm a quisti ai éra anc una léttra dal segretèri comunèl ed Sciacca, un paisén dla Sizéglia, con la preghìra ed arnunzièr al cuncòurs comunèl parché, con la sô laurea e tótti chél benemerànz ed sicùr al sit al srév stè al sô. In st mód l'arév purtè vì al lavurìr a un póver g'graziè disocupè. Bacchi al casché dal nóvvel e l'andé a fèr vàdder incósa a Guerén (ch'l'avéva urganizè tótta la fazanda). Cuss'érel suzès?
    Pr utgnìr un avanzamànt ed carìra, Bacchino l'aveva spedé tótt i sû incartamént al Ministéri dla Póbblica Istruziàn e da Ramma, sbrighè el pràtic dal chès, i fónn rispedé a Bulaggna. Sàul che i fónn interzetè da Guerén... ch'agli mité int un'ètra bósta, con una léttra a firma ed Bacchi della Lega e al spedé incósa in Sizéglia. Sanza savàirel Bacchino l'avèva partezipè a un cuncàurs da ciapacàn comunèl a Sciacca...
    Un'ètra vólta l'arzvé du pac contenenti ceramiche artistiche. In ón ai éra di stufilén da cinno in tèra cota e in cl'èter un urinèri nàigher con un gran óc' dpént int al fannd.
    Insamma: Bacchi della Lega, rumagnól cumpagna Guerén, l'éra la véttima predestinè di sû schérz, mo l'éra acsé ban e afezionè al sô superiàur ch'l'éra ló al prémm a rédder. Nasìca al fé paracci caricatùr ai du amìg e in ónna Bacchino l'é una trótla int el man ed Guerén.
Cum avàn détt, al fó una parsanna ed gran cultura e al publiché dimóndi studi ed storia. Al scréss anc, e agli mité dis ân, un lìbràn dedichè agli abitùdin di usì salvadg: "Caccia e costumi degli uccelli silvani". L'era avuchèt e segretèri dla Commissione per i testi in lingua.
    Quand Carducci al fó oramai vèc e malè, ló l'andé a fèri da segretèri, dvintànd la so panna parché al Poeta al n'éra pió in grèd ed scrìver. Mo Bacchino al fó anc e sauratótt amìg e cunfidant d'Olindo, ch' i vlèva ban anc se ai fèva di schérz terébil. Guerrén, alias Lorenzo Stecchetti, Argia Sbolenfi, Bepi, Mercuzio, Marco Balossardi e chisà quant èter pseudonim al scréss una móccia ed lìber chi fénn scàndel. Mo i qui pió picànt an i publiché mai, lasandi in ereditè al sô amigàn. Invézi ed stampèri Bacchi della Lega agli imparé a memoria e, ogni tant, ai rezitèva, tartaiand, pr i amìg pió éntim. Mórt ló, ed chél poesì ed Guerén an s'é truvè pió gninte.
    Alberto Bacchi della Lega, nèd a Faànza int al 1848, al mórs a Bulaggan int al 1924, ót ân dapp al sô amìg Olindo.

Pannadóca

AAVV, Olindo Guerrini, Zanichelli Ed. (1920 zirca)

V.Brocchi, Le beffe di Olindo (romanzate da V.B.), Mondadori Ed. (1942)

Mo csa dìsel al "Va, pensiero"?

    Ch'al séppa pió bèl dl'Inno di Mameli l'é un fat e pió d'ón i al vrén cme inno nazionale. Bossi e i sû i l'han bèle adotè e il al cànten con sentimant e la man sól cór, ala manìra americhèna. Gninte da dir: al pèz l'é un bèl valzràn lant, cme quèsi tótta la musica ed Verdi. L'ha i sû mumént èlt (al furtéssum dl'arpa d'or... al fa vgnir la pèl d'óca) e stièvo.
    Mo in quant sèni con prezisiàn quall chi dìsen el paról ed ste bèl cori? Puctén... E pò: savìv parché an pól brisa dvintèr inno nazionèl? Parché l'é un cori di ebrei parsunir ed Nabucodonosor, chi pànsen con nostalgì ala sô tèra luntèna. Acsé almànc i dìsen qui chi vólen mantgnir la canta ed Mameli che, cumónque, la va benéssum. Ai avanza, però, un fat: quand l'opera Nabucco la fó rapresentè la prémma volta ai 9 ed mèrz dal 1842 ala Schèla ed Milàn, al fó un tariànf. Al Và, pensiero al fó bisè dau vólt, ala faza di tugnén austrìac chi l'aveven pruibé, parché lé, in cal cori, l'éra arpiatè tótta la putanza eversiva dal tèst. Da mèrz a setàmber al Nabucco l'andé in séna 57 vólt dri a fila! Al segrét al psan truvèr in cla frès ch'la dis "Oh, mia patria sì bella e perduta" che agli uracc' ed Radetzky la sunèva cme un invìd a c'cavèrsa dai latón e lasèr in pès l'Italia una volta par tótti. La musica, al savàn, l'é bèla mo al mérit ed tant entusièsum l'é anc ed Temistocle Solera, l'autàur dal libratt, e che quèsi inción arcórda. 
    Par dèruv la pusibilitè ed cantèr - finalmànt - al Va, pensiero tótt intìr, ecco qué el sau paról. Fè fénta ch'al séppa una spezie ed karaoke d'un zért livèl...

Il melomane

Và, pensiero...

Va, pensiero, sull'ali dorate;
va, ti posa sui clivi,sui colli,
ove olezzano tepide e molli
l'aure dolci del suolo natal!
Del Giordano le rive saluta,
di Sionne le torri atterrate...
Oh, mia patria sì bella e perduta!
Oh, membranza sì cara e fatal!
Arpa d'or dei fatidici vati,
perchè muta dal salice pendi?
Le memorie nel petto raccendi,
ci favella del tempo che fu!
O simile di Solima ai fati
traggi un suono di crudo lamento,
o t'ispiri il Signore un concento
che ne infonda al patire virtù!

Quand al mór un vèc', insamm a ló ai sparéss tótta una biblioteca.

I stivalén ed gamma

    L'éra bèla la cà nóva, con cl'udàur ed natt ch'al se strumnèva dai mur apanna imbianchè ala manìra antìga.. Ala maténna ai era una lus ch'l'imbarbaièva e a mé, cinno, an um pareva vàira che in tótti chél stanzi ai avèven da stèr sàul nuèter. E po' , finalmant, aveven l'aqua in cà! E al water, che quand a tirèva cla cadanna, al fèva un sgumbéi tèl che me a scapèva vì ed gran vulè stupàndum eli uracc'. Po' ai era anc cl'ètr afèri bianc e bas che me a cardeva al fóss un lavandén pr i ragazù e invézi l'éra ... al bidè.
    Finalmant una cà sèna dap nov ân in un camaràn, tótt insàm, sanz'aqua, arscaldè con un camén ch'al fèva pió fómm che fug o con al fugàn di stécc ed canva. L'éra al destén di sfulè, ed qui ch' i avéven pérs la cà satta el bamb mo che ban o mèl i aveven salvè la plaza e nuèter an fénn brisa eceziàn. 
    La cà l'éra bèla, mo l'era al curtìl ch'al lasèva un po' a desiderèr... Quand ai ciuchèva al sàul al pareva al desért e quand ai tirèva al vant as livèva só un piofàt spulvràz ch'al s'insfilzèva dapartótt. Mo al piz l'éra quand ai vgnèva chi bi temporèl d'estèd, qui che in dis minùd i al trasfurmèven in una gran dstàisa ed sói indóvv l'éra fàzil andèr a risg ed piantères. E po' is furmèven del pazz d'acqua lónghi anc quéng' o vént méter e fandi un smâs, chi avanzèven pénni par di dé. Quand l'acqua pianén pianén l'andèva, vì ai armagnèva una picicólla suiàusa ch'la s'impatachèva al schèrp furmànd di tacón ch' in vgnèven vì gnanc col scarpèl. 
    I nùster pèder, vésst che al curtìl l'era un mèr ed sói, i aveven pruvdó a fèr purtèr socuanti scamiunè ed prédi vèci, recuperè da una cà bumbardè, e i aveven fat una spezie ed merciapì fén in vatta ala strè. Acsé l'éra pusebil arivèr ala farmè dal tranvai sanza insuières trop. 
    Ai avanzeva però chi laghétt che par nuèter cinno i rapresentèven un'atraziàn putintéssima. I pió furtunè i éren riusé a fères cumprèr un pèr ed stivalén ed gamma e con qui i spaciughèven int l'aqua fra l'invidia ed qui che invézi i psèven sàul stèr a guardèr. E fra quisti ai era mé... 
    Cum al srév stè bèl girundlèr coi pi a mói sanza andèr a risg ed ciapèr una bravè (o un farduràz...)! Con cla rèna ch'avèven, i stivèl i éren considerè un caprézzi, un saurapió e alàura: gninte! I éren èter témp e prémma ed fèr una spàisa, séppa pur sàul un pèr ed stivalen, ai era da pinsèri pulìd. 
    Òultr a quasst, avì da stèr a savàir che mi pèder in zoventó l'aveva fat al calzulèr, ch'al al vlèva dir che in cà nostra el schèrp in finèven mai. Quand el parèven oramai bóni pr'al bidan dal róssc, mi pèder al tirèva fora al dièvel, i trinzétt e al curàm e in un dappmezdé el turnèven nóvi e lóstri... un'agunì! Par mé, po', la situaziàn l'éra anc pió grisa parché, esànd al pió cén, ai ho sàmper avó int i pi el schèrp ch' i n'andèven pió ban a mi fradèl. 
    Po' ai era la fazanda dal bató ch'l'avèva sàmper da èser lósster cme un spèc'... Turnèr in cà d'in curtìl con èl schèrp insuiè, nonostant ch'am fóss inzgnè ad antèri méi ca pséva, l'era una bravè asicurè. Con un pèr ed stivèl, invézi... Mo an i fó mai gninte da fèr e i stivalén ed gamma i avanzénn un insónni. 
    Un bèl dé, mo quasst dapp a di ân, al curtìl al fó finalmànt asfaltè e acsé i nùster laghétt i sparén par sàmper: al catràm e la gèra i fén al miràquel ed parzèr incósa, anc el difaranz fra qui chi avèven i stivèl e qui chi s'immuièven i pi. L'uguaglianza la triunfé! 
    Al tamp al pasé, c'canzlànd l'arcórd di zûg, del pazz d'aqua, del bravè. Mo i stivalén ed gamma im avanzén sàmper in tèsta.

.........

    L'ân indrì ai era a cà da zért amìg chi stan in campagna. L'éra piuvó e al prè l'éra dvintè una "zona umida". Dapp la pióva, un bèl sàul l'invidèva a fèr du pas, mo int i pi avèva dau scarpénni alziri... 
    Girundlànd lé d'intàuren sól merciapì a vésst l'óss dal garag' avért. Andé dànter e par tèra a scruvé una bèla fila ed stivèl ed tótti el misùr e bèle insuiè al pónt giósst. An i pinsé gnanc un àtum: a dlizé qui chi m'andèven ban e po' vì, a l'aria avérta. 
    Int la cavdagna as era furmè una pazza d'aqua lónga e stratta, indóvv un zil natt e zelèst al s' rifletèva cumpagna int un spèc': una tentaziàn iresistébil... 
    Am invié pianén pianén e, av cunfès, emozionè. Andé só e zà ascultànd l'armàur dl'aqua mósa dai mi pâs, in st'mànter che i mi amìg, in vatta a l'óss, in capèven brisa cussa féss in mèz a cal paciùg. 
    Al savèva po' mé... 
    Là in fand, indóvv al lagatt al finèva, am pèrs ed vàdder un cinno mègher cói sandalén ai pi che, suridànd, l'um guardèva spaciughèr felìz.

Filfrén 

I dialétt di èter

L'aquila e l'anarazz

Un anarazz ad val
ch' sguatarava tranquil in al patòc,
al truvié su un pal
'na bastiazza ch' sbatéva il j' al e j' òc'...
- Còsa sarà st'usèl?
-dis l'ànara... muta con sgumént -
Che razza ad barbastél
che, aguardar'l al fa pèrdr i sentimént...-
- Mo t'an véd, bacuch,
ch'a són l'aquila real, al Re d'j usié!
Parché rastar ad stucch?...
Zó!... Salutm e inchìnat al to Re!...-
Èch l'anarazz che al fià
al g'artórna e, ridénd, al fa d'ucétt:
- Ti, dònca, al Re 't sarà
parché t'g'ha il J ungg e 'l nas fat a falzètt,
ma tiént in mént, puvrazz,
che anca ti t' finiss imbalsamà...
e zà, pr' ardurt a un strazz,
i gerarca, s'al brèt, i t'ha tacà!

Alfredo Pitteri

Storia verissima

A la vetta d'un mont iqué dacant,
Un mont brusé cun i fa ganca e' loi,
Us atrova la cisa d' San Mamant
Che, par mi dsgrezia, ui capité mi moi

E' paroch, e' purett, l'è un ignurant,
Mo, coma tott i prit, e' fa i su imbroi
E, dop la messa, e' vend un oli sant
Ch' è fa e' miracol ch' e' guaréss al doi .

Donca mi moi, simben ch'l'an sia ciatèna
E che al doi l'an i vega mai sugetta,
L'an cumpré, par riguerd, un'impulena,

Mè, par pruvèl, unzé la bicicletta,
Mo l'am fasé un murcion che fo un'arvena.
Bel miracol d' e' cazz, porca paletta.

Olindo Guerrini

loi = loglio; moi = moglie;  ciatèna = beghina; impulena = ampollina; murcion = morchia

- Da: M.N.Nascosi (a cura di), La poesia dialettale Ferrarese, Ed. Comune di Ferrara (1988)
- O.Guerrini - Sonetti Romagnoli, Zanichelli Ed. (1972)

Lèzer un brótt lìber l'é cumpagna magnèr del taiadèl mèl cunzè.


LA VACAMATA
nómmer
zénc (ai 14 d
agåsst dal  2001)

Tiraggna d'lóng?

    Sembra aieri che comincipiammo, tant par fèr quèl, a méttr insamm ste ebdromedèri e invézi i én pasè socuànt mis. Si siamo anche posti al problema dél féri. Csa faggna? Sospendiamo le pobblicazioni o tiriamo di lungo anche nei mesi della gallura? Il responso fu esanime: vésst e considerè che socuanti di noi sopra e vivono a piè fermo nella caligola estiva stramezzo i muri roventi e il catrame sblisgoso delle strade, be', tanto vale fare un piccolo sforzo e, profitando della frescura della sera, ci catiamo per farci pervenire a casa suva anche cuvèsto nummero zénqv.
    E ciò anche se la nostra arredazione lavora a rangi restretti, dal mumànt che alcuni di noi sono andati al mare a Welcome, da Zimmer Frei (che deve essere una multinazionale alberghiera, vésst che sulla riviera ed Rumagna quel nome che lì l'é dapartótt...). 
    Mo noialtri che siamo cvì a piede fermo doviamo strolgare qualcosa e alora: spremiamo i menischi!
    La quale, cosa ci mettiamo dentro? Filfrén l'ha bèle pranta una storia dal Sgnèr Pirén 2000, una revisitazione ed cl'èter pió famàus Sgnèr Pirein, sanza avàir la pretàisa d'egovagliare la bravitó e la fantasì d'Antonio Fiacchi del cuvale st' ètr ân rincorre il 160° anniversario della nassita.
    Chi sà se un quelcdón s'arcurdarà? Noi, se saremo ancora intinti alla redazione della vacamata ci promettiamo di dedicarci un nummero speciale solo per lui!
    Mo artorniamo al contenuto di cuvèsto. Incorante dello spulvrazzo che si liva sù dala biblioteca ad ogni consultazione, al noster Lector l'é andè a tirèr fora un libartén antìg scrétt dal cant Casali una móccia d'ân fa. Po' ai srà la publizitè di prodótt che furono a suvo tempo messi in comercio da cal bèl gener dal cavalìr Cassarén, cuvello del castello ononimo fora ed San Vidèl.
    Insamma: nel suvo piccolo a zarcàn di renderci più gradevole la permanenza nella città di Felsina o di darci il sulìvo, arturnànd dala vilegiatura, ed catèr stramezzo alle bolette da pagare anche questo modesto nummero zénqv dla vacamata.

il derettore

Un bèl sugèt
CLODOVEO CASSARINI

    Una cartulénna ed tant ân fa la mastra un castèl ed dimensiàn ardótti, mo con la sô tarr, la muràia e i smérel. Par dnanz ai é un lagatt cinulén, quèsi un masnadùr da canva, e in mèz al "lèg" una barchatta con dla zant. Un cavalén, anc quast in schèla con tótt al rèst, parché l'é un "Pony", con un umarót in vatta e un can par dri. Un'imàzin ed tranquilitè e pès. La scrétta la dà la descriziàn dla séna al'inzirca acsé: "il cavalier Clodoveo Cassarini in sella al suo pony, seguito dal cane preferito, mentre la signora si accinge a fare una gita in barca sul lago..."
    Sté cavalir Cassarén l'éra un sgnuràn ch'l'avéva fat furtónna produsand e vindànd del pulvrénni ch' i andèven ban pr'incósa. Acsé almanc la gèva la publizitè... Un vólta tótt i psèven strulghèr di rimédi che, a sénter làur, i fèven di miràquel e pò, sanza tant contròl, i psèven méttri in cumérzi. Al nóster cavalìr l'ardusèva in pàlver incosa, anc dla chèren ed bà... 
    Fatto sta che con ste cumérzi (l'aveva butàiga in vi Republichèna, qualla che incù l'é via Augusto Righi) al dvinté un sgnuràn. Al stèva ed cà in Castelmérel, fora ed San Vidèl, e dnanz ala sô vélla al pinsé ed tirèr só cal bèl castèl che in seguit al dvinté un sanatori pr i suldè fré int la prémma guèra e dapp la Cà dal Fascio. Al castèl al fó bumbardè dai aleè e an i avanzé gnanc una préda, parché qui ch' i stèven lé vsén i al smuntén e i purtén vì incósa. Ste cavalìr l'éra propri un uriginèl: quand con la sô famàiia al partéva pr'andèr in féri as presentèva dnanz ala sô butàiga con una caróza grandéssima, pénna d'incósa e tirè da una scuèdra ed cavalón tótt arcuért ed sunài e 'd fiùc. Fagànd ciuchèr la fróssta e con di vérs ch'al pareva un mèz mat l'atirèva l'atenziàn dal mannd intìr e vì ch'l'andèva. 
    L'éra un tip fat acsé. Mo l'era anc un omen ed ban côr: insamm a sô fradèl l'istitué la "Pro domo miserorum", un'istituziàn ch'l'esésst anc ai dé d'incù satta al nómm d'Istituto Cassarini-Pallotti. La nasé par dèr una cà dignitàusa a qui chi éren a l'aqua e ch' in psèven brisa parméttress ed paghèr una pisàn: el famàusi cà di "umili" i én nèdi acsé. 
    Chi sà se ai n'é anc dla zant acsé che, òultr al sô giósst intarès, i pànsen anc a qui chi han manc furtónna...

Pannadóca

Sbarluciànd fra vèci pàgin

    Al nómm complét l'é Senatore Conte Gregorio Filippo Maria Casali Bentivoglio Paleotti (1721-1802). Una bèla sgrimbalè ed tétol e cugnómm! "Sic transit gloria mundi" i gèven i antìg e i aveven rasàn! Al cant Casali int la sô epoca al fó un personag' impurtànt, segretèri dl'Académia Clementénna e me n' so cosa èter. Mo po' ai arìva al falzàn ch'al parazza incósa e as va a fèr tèra da pgnât. La zartàusa l'é pénna ed zant che da viv i éren impurtànt, impurtantéssum e magara anc del caraggn pénni ed boria ch' i han fat spudèr sangv a chi g'graziè ch' i éren satta ed làur. Adès i én là, satta un pèz ed mèrum con só scrétti tótti el sàu benemerànz e i tétol, magara in latinorum e, stand a chél scrétti, i éren tótt di galantòmen unèst, religiùs e timorati di Dio
    Ste Gregóri al fó un zuvnatt pén ed bóni inclinaziàn pr i studi e, dapp avàir cminzipiè con la giurisprudanza, as sinté pió purtè vérs la matematica e la filosofì, satta la guida ed Franzassc Marì Zanót. Cum l'era d'ûs in chi témp al fé pèrt d'una Academia arcadica fagàndes ciamèr Aminta cóm al pastàur cantè dal Tasso, tulandel anc cme mudèl pr un poematt intitolè Atteone
    Mo al cant Casèli as intarèsa pr un èter mutìv: prémma d'avàir cumpé i vént ân al scréss un èter poema e, qual ch'l'é pió impurtànt, brisa in italiàn aulico mo in un bèl dialatt! Al tétol l'era: Bulògna travajà dal guèrr zivìl di Lambertazz e di Geremì - Poemètt scherzèvol fatt da G.C.C. int la sô lèingua bulgnèisa
    In ste lavurìr, divìs in nóv cant pr un totèl ed 570 vérs in uttèv, qual ch'al fa maravàiia l'é al dialatt e la manìra ed scrivrél: la grafì l'é sàmpliz e la letùra fàzil. Sa tulàn a paragàn el fól dla Ciaclìra dla banzóla, scrétti a l'inzìrca in chi ân che lé, ai é una gran difaranza: la Ciaclìra l'é una letùra piotóst fadigàusa, mantr invézi al poematt ed Casèli al córr vi ch'l'é un piasàir. Mèrit, quasst, dl'autàur ch'al savèva cme rànder lizébil i sû vérs. L'argumènt tratè, dramàtic fén ca s vól, l'é invézi svilupè in manìra alzìra e piasavvla, con un'argózzia tótta ptrunièna. Al lìber in nostra man l'é dal 1827 (Casèli l'é mórt int al 1802) e int la presentaziàn, a proposit dal dialatt, l'Autàur al scriv: 
    "Finalmente in ordine alla frase ho procurato di stare (così almeno a me pare) nella regola del nostro moderno parlare, e solo in necessità di rima ho storpiato qualche parola toscana. E se pure qualche diversità vi ritrovaste da altri che abbiano in questo idioma composto in altri tempi, sapete già che sogliono i tempi non solamente introdurre nuovi costumi, ma anche diverse maniere in favellare, e particolarmente in quegl' idiomi che non hanno limitazione nè regola prefissa, come il nostro; per lo che non crederei che vi fosse cosa da riprovarsi per questo punto." 
    Al pèr al c'càurs d'un glottologo d'incù e invézi i én paról d'un ragàz ed 280 ân fa... 
    Forsi int la sô vétta al Senatàur Cant Gregori Flépp Marì Casèli Bantvói Paleòt l'ha sperè ed pasèr ala posterité pr i sû mèrit académic, sanza savàir che forsi al quèl più impurtànt ch'al fé al fó st poematt...

Pannadóca

Sintó dir
"Passa ben di quato che di lato c'è il paciòco..." = "Passa di qua che di là c'è del fango..."
(da un innamorato alla sua bella in un giorno di pioggia)

Al sgnèr Pirén 2000
(Liberamant ispirè al Sgnèr Pirein d'Antonio Fiacchi)

Allo stadio

    Sono cvì per raccontarci quanto accadutomi socuante settimane indietro, quando ho ecceduto alle insolenze del mio figliolo unigenito Mingone la quale, sobillato dalla di lui madre Iana (diminotivo di Poiana) mia diretta sposa, vollemi arrecare al Littoriale secco lui e una ratatuglia di suvoi amici con i quali hanno fondato il Circolo Colturale "I maiali della notte". Onde mostrare la mia lunghezza di vedute al giovine virgulto, ho condisseso di buon grado a mettermi indosso socuanti capi di bestiario di suva pertinenza e ciovè: un pèr ed brèg zali tutte sprasolate nell'orèllo, con uno sbrago nella ragione gluteo sacrale attraverso il quale spifferi e correnti d'aria mi favano venire il scarmlizzo lungo tutto il filone della vitta; una canutira fata con una rete di quvelle che una volta si adrovavano per pescare le aquadelle int al Raggn, nel Regno. Piedi calzati con du scarpón nìgher tótt pén ed ciud lóster entro i cvali le mie estremità peduncolari, stricche compagna int una morsa, i supurtèven storicamente i peni dell'inferno, con grave esempio di duroni e occhi pollini. Per ultimo, un giacunàz ed pèl con la parte posteriore tutta frescata con l'effige d'un ninén in motoziclatta. 
    - Guèrda mò tè - mi dicevo tra sè e sè - come si deve adobare un galantvòmo pr'andèr a vàdder una partida in notturna! 
    Eh, come cambiano i tempi... 
    A l'ora colonica, seduto sul sellino posteriore del ciao di Mingone, si siamo arrecati allo Stadio. Non vi dico cuvànti tifosi l'ha ancàura al nòster vèc' Bulaggna: sembrava d'essere tornati ai tempi d'oro ed Pascutti. Eravamo talmente in tanti che i tifosi avevano preso posto anche stramezzo il campo di gara, mentre che da una parte i avèven tirè só un gran pèlc tótt illuminè indove che io perspicecamente immaginetti che avrebbero preso posto le autorità. Sé, insamma, tótta cla bèla zant che con la scusa che sono importanti i van dapartótt agrètis. 
    A un zért pónt i han smurzè tótti el lus, siamo piombati nel buro più fisso e dai altoprilanti ha comincipiato a venir fuora un più fatto tananaglio che, immediatasubito, adrovando i diti a mò di bombasa, mi sono autostoppato i pavaglioni andriccolari. Non l'avressi mai fatto! 
    Il presidente del circolo colturale, chiamato dagli altri adepti con il pseudonimo di Mardàn, mi ha severamente redarguito invitandomi con due scabuffi nella parte sovrastante del cranio a seguire tentamente quanto sarebbe successo sul palco. 
    Mo infén a cal pónt che lé, ed zugadùr nianc l'ambra! 
    A un zért mumànt tott i s'én méss a ciamèr a l'unisòno: 
    - Basco, Basco! In l'avéssén mai fat: al fracàs l'é aumentè ancàura fén ch'a n'é arivè fora ón tótt incazè, che int un spéll ai ha fat métter tótt chiét e pò, sdondolando ora su una gamba, ora su quell'altra, ora su quell'altra ancora, ha guantato il macrofono come se lo volesse mangiare e al s'é méss a cantèr tótt arabé: al gèva acsé ch'al vól una vitta spericolata, una vitta pénna ed guai, che i sû sóld a si tén par ló e l'andé d lóng acsé infén a mèzanot e pasa.
    Quand as dis la massificazione! A un zért mumànt a tótt ai é vgnó vóiia ed fumèrs una zigarténna parché i han impiè i sulfanén correndo altresì il risgo di strinarsi i diti e di tacarsi fuoco vicendevolmente. 
    Mo intant, fén a cal pónt che lé ed zugadùr nianc l'ambra. 
    Aprofitando di un momento magico in cui tutti i tifosi i stèven zétt, e anc per sollecitare le oposte compagini a vgnir fora, in quel mentre che le luci si ammutolivano, ho catato tutto il fiato che avevo nei cardenzini e con le mani a mò di gramofono ho urlato come un sol vuomo: 
    - Forza Bolognaaa!
    Non l'avressi mai fatto! Il sueccitato Mardàn, coprendomi di propèri e altresì di smatafloni, mi faceva rotolare stramezzo la selva dei solfanini impiati producendomi ustioni spargugliate per tutto il corpo e anc pió in là. 
    Mo infén a st pónt che qué ed zugadùr nianc l'ambra. Ripresomi subitamente guadagnai l'usita facendomi largo stra il pubblico e cuvàndo i carabinieri in servizio mi videro semistrinato per ogni indove e con videnti tracce di morsichi nei bracci, mi domandarono cosa che mi era capitato, ci dissi che c'era stato un avverbio tra le oposte schifoserie per un rigore non con-cesso. 
    Non zardandomi a prendere l'autobus in quelle misere condizioni, ebbi l'edea ed farmèr un taschi ch'al passèva pròpi in cal mumant lé. Cuvàndo che il taschista mi viste al déss: 
    - Am maravài ed ló che ala sô etè l'ha ancàura vóiia d'andèr a fèr l'èsen ai cunzért ed musica roc! 
    Quando ci dissi che ero stato avvitato dal mio figlio Mingone e che me a cardèva d'andèr a la partida, ci venne una più fatta ridaròla che mi sembrava uno che gli facevano il ghìttalo sotto alle aselle. 
    Arrivato stra i muri domestichi, trovai la mia dolce metà ancora in piedi la quale, vistomi strinadizzo e sangvi e nolento, ci venne un subitaneo smalvino e venne meno. 
    Facendole nasare i sali e la moniaca, in brevo tempo ritornò in se stessa e, sochiudendo gli occhi verso di io, mi dicette: 
    - Ti sei divertito al concerto dei Baschi Rossi? 
    Dignitosamente tacetti alla domanda della rediviva, mentre che dalla sottostante strada saliva un cori di vinazzati che cantavano: 
    - Voglio una vitta spericolataaa... 
    Era Mingone con il consiglio derettivo dei Maiali della notte chi turnèven a cà imbariég dur... 
    Datemi ben mente a io: se propi avì vóiia ed vàdder una partida, fatevela passare o sinchenà guvardatele alla tivì: al Stadio as ciapa di scupazón...
    Acsé al và al mand e... tersuà a làur sgnàuri. *

Filfrén

* Tótt i racónt del g'grazi dal Sgnèr Pirein Sbolenfi i finéssen con sta frès. "Tersuà", par chi n'al savéss, al vól dir "servitor suo". Fagànd rivìver st'umarén ai nùster dé, a vlan rànder omag' ala memoria d'Antonio Fiacchi.

"Voiglialtri non la potete capire, mo con più meno carta al lavoro ci date, con più il lavoro viene quasi meglio..." (Geppetto, insegnante di falegnameria all'Aldini Valeriani)

Chi érel?
ANTONIO FIACCHI

    Int al panorama culturèl dla Bulaggna dl'Otzànt, Antonio Fiacchi (Bulaggna, 1842-Ramma 1907) l'òcupa un sit ban definé. Impieghè ai Telegrof e ómen ed vasta cultura, fora dal sarvézzi al fó giurnaléssta, crétic teatrèl, umoréssta finéssum e autàur ed cumédi. Secànd dimóndi crétic al fó al pió gran umorésta dla fén dal sô sécol e nuèter a san d'acórd. La sô zelebritè, se acsé a vlan ciamèrla, l'é lighè al personag' dal Sgnèr Pirein, un umarén càndid e gentìl ch'l'é sàmper in balì dla cativéria dla zant. El stori ed st'umarén i én cuntè in fàurma epistolèr, int al sans che l'é propri ló, Pirein, a spieghèr i sû chès al sgnèr derettore dl' Ehi, ch'al scusa prémma, dl' È permesso e Bologna che dorme dapp. Sti racuntén, scrétt con un umorìsum finéssum e in un linguag' ch'l'é un'armisdanza fra dialatt e italiàn, i fónn publichè in un ónic vulómm da Oreste Trebbi int al 1913.
    La speranza d'una promoziàn, che po' l'an arivé brisa, i spinzén Fiacchi a lasèr la sô amatéssima Bulaggna pr'andèr a lavurèr a Ramma int al Ministéri. Luntàn dala sô zitè e dai sû amìg ed sàmper, el létter dal sgnèr Pirein "da le rive del goliseo" i dvinténn sàmper pió rèri. Int al 1892 cme ât d'amàur vérs la sô Bulgnàza l'aveva scrétt e stampè a propri spàis un libartén preziàus, ch'l'é un documant so la vétta bulgnàisa dal 1842 al 1859, scrétt quèsi in fàurma ed fóla: "Bologna d'una volta, ricordi di giovinezza narrati dal Sgnèr Pirein alla sô Ergìa". E sta "Ergìa" chi ela mai? Mo l'é la fióla dal sgnèr Pirein, poca bèla, pretenziàusa e sàmper ala rizàirca d'un mràus... ch'an sèlta mai fora. Sta ragazèla imaginèria la dvinté anc "poetassa", parché cl'Argia Sbolenfi che Olindo Guerrini l'invanta cme autrìz del sau "Rémm" (Rime di Argia Sbolenfi) la n'é èter che la fióla ed Pirein.
    Al Sgnèr Pirein ed Fiacchi l'é stè al protòtip d'èter personag' perseguitè dala dsdétta: Monsü Travet ed Bersezio e Policarpo de' Tappetti ed Gandolin.
    Mo qual che al pèr arvisères de pió l'é al Fantozzi ed Villaggio, con una difaranza fondamentèl: Pirein l'é cunvént che tótti el sfig ch' i pióven adós par la cativéria dla zant i séppen un chès. L'avanza, ala fén d'incósa, un otiméssta. Fantozzi, invézi, al s rand cant benéssum d'èser sàmper una véttima predestinè.
    Fiacchi al s fé viv un'ultma vólta con una léttra dal sô umarén al prinzéppi dal 1907 ch'la fó publichè so Bologna la grassa, un nómmer ónic preparè da Trebbi, con la colaboraziàn ed Testoni e Guerrini. 
    Socuànt mis dapp al srèva i uc' luntàn dala sô Bulaggna. 
    L'era al 21 ed maz dal 1907.

Pannadóca

Librarì Ptrunièna

    Ai nóv ed zóggn ed st'ân a Bantvói i han inaugurè una piàza nóva ed banda dal Navélli, che propri in cal pónt lé l'é stè c'cuért un'ètra vólta. Sta bèla piaza l'é stè intitolè a Pizèrdi, che una vólta l'éra al padràn d'incósa. 
    Con ste operaziàn ed recóper la Cmónna ed Bantvói l'ha dimustrè che al noster Navélli al pól turnèr a èser pèrt dal paesag' e che, si tgnéssen un poc dri tótt quant, l'é anc bèl. 
    Int l'istass dé l'é stè presentè un lìber intitolè I braccianti navigatori del Navile, scrétt da du brèv studiùs lochèl che vént ân fa i pensén ed registrèr i racónt di ùltum barcarù dal canèl. Alàura l'éra tótta zant ch'i aveven 70/80 ân e che i han cuntè cum l'éra la vétta quand làur i éren zùven. Una vétta duréssima: fadìga, póc da magnèr, risèra e Navélli. Al lìber as lèz d'un fiè dal gran ch'l'é interesànt e al s'fà c'crùver un mannd che nuèter an psan gnanc imazinèr. 
    Anc stél lìber l'é al frût d'un'iniziativa dla Cmónna, con l'aiùt economic dal Zàntr Anziàn "Il Mulino di Bentivoglio". 
    L'é acsé ch' as fà par mantgnìr viv i arcórd di nùster vic'!

Lector

E.Pancaldi-L.Generali, I braccianti navigatori del Navile, Ed. L'Artiere, 2001 - L. 15.000

Ócio al póff
Una crociera sul Reno a sole 50.000 lire tutto compreso! Partenza dal Trebbo - navigazione in lussuoso gommone vogatorio - pranzo con ranocchi e pesce gatto - vino locale - arrivo a Malacappa in giornata e rientro in biziclatta

Raflén l'uvarôl

    L'udåur pzigåus dal tuscàn nàigher sbrislè dantr int la péppa, al s'insfìlza prepotànt int i bus dal nès e int i ftièri, avisànd ch'l'é dri arivèr. L'é propri l'istass udåur ch'al fà andèr in bistia l'Alvirra, sô muiér, che da ân e anòrum la svérsla sanza che inción ai dâga mant: "Ta m'impuzlànt tótta la cà!". A c'curàn ed Raflén, natìv ed Vdrèna, mo da tant tamp al stà al Pantvèc', indóvv i al cgnóssen tótt. 
    Clâs 1883, al nasé ai 24 ed giàmber, batànd in vulè al Bambén Gesó. I americàn i al ciamarén un "self made man", un ómen ch'al s'é fât da par sé. Defàti, dapp la térza elementèr (mo ló al dîs che la térza d na vólta l'é cumpagna la quénta d'incù: inción al le bât a fèr i cónt) al piantè lé i studi e, a nôv ân, l'é andè a fèr al "perasó". Una parola che inción cgnóss, mo che cla vólta l'indichèva al cinno ch'al fèva marcèr el bistî par condûsri ai marchè, naturalmànt a pi. Un mstîr a metè fra al cow boy e al can da paståur. 
    As livèva ch'l'éra anc bûr pr'ariver ala maténna prèst int i paîs ed destinaziàn, là indóvv l'Eméllia l'incåntra la Rumagna. Se al sit l'éra luntàn dimóndi, bisugnèva scarpinèr par dû o tri dé, durmànd satta el strèl d'estèd o int el tîz d'invéren. Naturalmant insamm al bistî. 
    Raflén l'éra un ragazèl inteligiànt e i marchè dla sô zoventó i én vanzè in mant: int i sû arcórd al c'carr ed cuntadén, arzdåuri, marcànt, imbunidùr e imbruión, zugadùr a chèrt, cantimbanc e incantabéss, zénghen con i ûrs balarén. 
    "Ai ho vésst anc al zîrcol ed Buffalo Bill, a Bulaggna...". Quand al le dis i uc' i s'impéien. 
    Al dé che Raflén al cimzipié a vànder socuànt furmâi cumprè da di cuntadén al n'é brisa pasè ala storia. Mo furmâi dåpp furmâi, al ragazèl al s fé al sô gir ed cliént. Po' ai azunté egli ôv e una quèlc galénna e acsé al lasé pérder al mstîr dal perasó par dedichères "in toto" agli ôv. 
    A chi témp lé al giazarén al n'éra gnanc stè inventè e gli ôv is cunsumèven frasschi dala premavàira a l'autón. In invéren, la stasàn che él galénn i van in féri, as advruvèva egli ôv dal "bâgn". Dai grand alevamént ed Fano, i arivèven vérs a la fén dl'estèd in vatta di camion, presè int la pâia, dàntr a dél câs lónghi dû méter e èlti vént zentémeter. In canténna ai éra i batùc', vascón ed zimànt e lé dànter egli ôv i vgnèven sistemè insamm a un méssti d'aqua e calzénna viva. Mo, aténti! Sbaglièr el proporziàn al vlèva dir fèr andèr da mèl egli ôv, se la calzénna l'éra póca, o brusèri s l'éra trôpa. Prémma ed métter zà egli ôv bisugnèva bâtri a dau a dau in furia, fagândi prilèr stra el man, in manîra da arcgnósser (i fèven un armåur divérs) e scartèr sóbit qualli chi éren carpè. L'éra un'operaziàn delichè parché as andèva a rîsg ed råmper la góssa e s'ai éra anc såul un ôv carpè al psèva arvinèr tótta la partìda. Ed solit i éren el dôn ed cà ch'i fèven stê lavurìr, fora che in "chi dé" , parché as cardèva che egli ôv i srénn andè da mèl... Sàmper in chi dé lé chél dôn in avèven brisa da lavères i cavì, i pî, andèr dal dintésta, mai e poi mai andèr in canténna quand ai éra al vén nôv, tuchèr piant e fiûr, pnèr e taièr i cavì a di èter... (cum farénni incù el paruchîr e el fiurèri?). Un'ètra usanza: sa s'andèva in caròza bisugnèva métters in bisâca un giarablén, parché acsé al cavâl l'arévv fât manc fadìga! 
    A lavurìr finé, del mièra d'ôv i éren sistemè a bâgn int la vasca e la calzénna la fèva una gråssta ch'la stèva a gâla e in st môd l'aria l'an pasèva brisa: acsé i avanzèven frasschi e al marcànt al psèva vândri par tótt l'invéren a furnèr, pastizìr ecz. 
    Dai témp ch'l'andèva al marchè a pî, Raflén al pasé prémma a un bròz col cavâl e po', int i ùltum ân d'ativitè, a un camiunzén ridéqquel chi al ciamèven "Ridolini". In la sô chèrta d'indentitè, ala våus "professione" ai é scrétt "ovaiolo". Propri acsé! Quand l'arivé int la "térza etè" al s'é tôlt un pôc d'arpós: l'ôrt, la brésscla al cafà ("As zugàn un grapén o una cecolèta pr i cinno..."), quâter ciâcher con i amìg. Ai é "al Rézz", un zigànt con i cavì ondulè cumpagna Amedeo Nazzari; Gigiatt, una biastamma ogni zénqv paról e po' "Mondo al pularôl" e Aldrovandi, détt "Furmaién" par vi ch'al vand i furmâi. Tótt cumpâgn ed tant marchè... 
    D'estèd l'é spass ala barachénna ed Libero, al zladèr: la péppa in man e una birténna in cl'ètra. "Mai fradda" al dis. Al guèrda al pasâg' e i sû uc' cinén cinén e zelèst i sbarlócen vluntìra el cùruv del bèli spåusi. L'ha sampr indós el brèg da lavurìr e la "maia dla salût" ed lèna col mèzi màndig, anch in agasst. Al segrét ed tanta salût? Da cinno sô mèder ai dèva l'óli ed marlózz. 
    D'invéren l'ha dåu caparèl grisi, ónna bôna e cl'ètra acsé acsé. Quand agli indósa a si métt in vatta él spâl, po' al s'achénna in avanti par métter in ràiga el pónt secànd una misura ch'al cgnóss såul ló e po' al s'adrézza ed cåulp (ala fâza dl'etè...) e con un muvimànt prezìs al tra al lèt sinéster dal mantèl só la spala dèstra. Un pa- samuntâgna ed lèna grisa, a fåurma ed bratta a pónta, ch'agli ha procurè al sauranómm ed "Pirlócca" int i marchè, al compléta la muntùra invernèl. Al paltò? Mai avó. 
    Mo l'é al 24 ed giàmber, al dé dal sô compleân, che l'Alvirra al le métt in ghingeri. L'indôsa alåura un ftièri nàigher zessè, la camisa col sulén dûr col stacc ed balânna e al silé con l'arlói da bisâca, con tant ed cadanna con una munàida da vént franc d'ôr; la pèr ónna ed chegli amdâi ch'is vàdden indós ai ra. La vizéglia ed Nadèl l'é usanza che i butghèr i dâghen un omag' ai cliént pió afezionè e l'é l'ónic dé dl'ân che Raflén al và, tótt in muntûra, a fèr la spàisa, purtànd a cà cumplimént e turón, auguri e lunèri. 
    L'ha un carâter alîgher e ai piès anc ed cantèr: i piz preferé i én i sturnì fiurintén e la "Mattinata" ed Leoncavallo. L'é una parsanna ch'ai piès cuntèr i qui d na vólta mo, e quasst l'é impurtànt, ai piès anc ascultèr e imparèr con l'atenziàn e la curiositè d'ón ch'al séppa al prinzéppi dla vétta e brisa vérs la fén. 
    Al s divért a fères intervistèr e quasst al srév propri al mumànt ed tirèr al còl a ónna ed chél bôni par fèr un bèl brindisi. Mo an s pôl brisa: Raflén l'uvarôl dal Pantvèc' an i é pió. Al s n'é andè l'utàbber ed socuant ân fà, quand i àlber i pérden el fóii...

La sgnèra Tuda

La scianza di nùster vîc'

Stuppiån (Serratula arvense o Cirsium), scardiccione, stuppione, erba infesta, volgarissima fra le stoppie, assai appetita dai maiali. - Quand'è giovane i contadini la mangiano in insalata. La sua radice è assai saporita e in autunno si fa bollire col sapore d'uva (al savåur), che in campagna si confeziona per le famiglie.

Da: G. Ungarelli, Le piante aromatiche e medicinali nei nomi, nell'uso e nella tradizione popolare bolognese. Tip. Luigi Parma, 1921

========================
la vacamata nómmer 5
Stampè ai 14 d'agasst dal 2001
Diretàur iresponsabil: Gino Duprè
Spediziàn: par pósta fén ch'la và.
Abunamént: v'avaggna dmandè quèl?
Per qualsiasi questione legale o amministrativa è competente il Foro Boario.
http://Beam.to/vacamata
====================================================

La sagiazza di nûster vîc'
"Un ómen ch'al va a lèt col cûl ch'al fa scadåur, al se g'dassda col dîd ch'al pózza"


Ala prémma pâgina
Tåurna ala vacamata nómmer żêr
Và só