Prôṡa - Prosa
Int
al panorâma dla leteratûra bulgnaiṡa,
la prôṡa
la n é brîṡa
al gèner pió inpurtànt, véssta l’inpurtanza dla poeṡî
e dal teâter. Però ai é un autåur ch’l à scrétt un zêrt nómmer ed lîber pén ed
racónt såura la Bulåggna d na vôlta: ste autåur al s ciâma Gaetano Marchetti, o
l Umarén dal Pàvver cum ai pièṡ
ed dîr a ló, e int i sû quâter téttol (méss int l’urtugrafî ed ste sît: Ai
ténp dal pôver Scarabèl, Quand la cmandèva la Carmaila, La sêrva ed
Żòboli,
Cal facuajôni d Evaristo) l à dimustrè ed savair cuntèr däl stòri
interesanti e, spass, divartänti, siché dånca a vlän fèruv sénter al gósst dla
sô èrt, sänza scurdères ed dîr, prémma de tótt, che Marchetti l à anc scrétt
dimónndi poeṡî
e di lîber såura i môd ed dîr dal bulgnaiṡ,
cum as pôl vàdder dala bibliografî ala pâgina di lîber.
Nel
panorama letterario bolognese, la prosa non è il genere più importante,
vista l’importanza della poesia e del teatro. Esiste però un autore che ha
scritto un certo numero di libri pieni di racconti sulla Bologna di un
tempo: si tratta di Gaetano Marchetti, o l Umarén dal Pàvver come gli piace
autodefinirsi, che nei suoi quattro titoli (trascritti nell’ortografia di
questo sito:
Ai ténp dal pôver Scarabèl, Quand la cmandèva la Carmaila, Cal facuajôni d
Evaristo, La sêrva ed Żòboli) ha dimostrato di saper raccontare storie
interessanti e spesso divertenti. Vogliamo dunque farvi sentire il gusto
delle sue composizioni, ma non prima di aver detto che Marchetti ha anche
firmato numerose poesie e libri sui modi di dire bolognesi, come si può
vedere dalla bibliografia data alla pagina dei
libri.
“Ai ténp
dal pôver Scarabèl” l é al prémm dla sêrie, e al cånta d un zêrt Scarabèl ch’al
fèva al sagristàn, dla sô famajja e di parsunâg’ ed cal perîod. Vgnó fòra dal
1968 e publichè dal’Officina grafica bolognese, al pôrta al sått-téttol “Figure,
fatti, minuzie del tempo trascorso narrate in dialetto bolognese da Gardenio
Sabatini”, parché ai é la finziån naratîva d un’ediziån créttica dal manuscrétt
d un popolàn d una vôlta...
“Ai ténp
dal pôver Scarabèl” apre la serie, e racconta di un certo Scarabelli,
sagrestano, della sua famiglia e delle figure di quel periodo. Uscito nel 1968
per i tipi dell’Officina grafica bolognese, il libro è sottotitolato “Figure,
fatti, minuzie del tempo trascorso narrate in dialetto bolognese da Gardenio
Sabatini”, dal momento che una finzione narrativa fa del Marchetti il curatore
di un’edizione critica del manoscritto di un popolano dei tempi andati...
Tacän sóbbit con una procesiån mortuèria, dsturbè da un gran cagnâz costipè:
Cominciamo subito con una processione mortuaria turbata da
un enorme cane costipato:
Dîr
tótta la
żänt ch’ai véns l é quèṡi
inpusébbil; as vdêva ch’l êra môrt ón d un zêrt paiṡ
int la sozietè. Tanta żänt
in tûba, tanti bandîr, tanti fîrum int un rigésster, tant ed chi elògi ch’al
parêva ch’al fóss môrt un sant (mänter a dîr vaira, cal dṡgraziè
ch’l êra int la câsa - ch’al n êra brîṡa
stè na pêrla - ormâi an i interesèva pròpi ignénte, a pèrt la massa, ed totta
cla cumêdia, e la sô ânma chisà duv l’êra: fôrsi ad arustîres int l infêren con
pôc grâs e pûc udûr... ed santitè).
Mo qué
ai véns un fât ch’l avanzé memorâbil par tant tänp. Finé la funziån, la câsa la
fó purtè in spâla infén ala barléṅna
ed prémma clâs, naigra e ôr, tirè da quâter cavâl nîgher con la quêrta, e al
cucîr in custómm con la pirócca e al tricôren, ch’l avêva mandè la Cmóṅna;
ed fianc i s miténn i amîg dal môrt, de drî la famajja, pó äl bandîr, äl curån e
tótt chi èter.
Davanti
l avrêva al curtéi, cómm s uṡèva
alåura, al sagristàn con la sô palandrèna viôla burdè d ôr, e an inpôrta dîr
cómm al nòster Scarabèl as sintéss urgugliåuṡ;
ai parêva d èser un generèl in èlta montûra, ch’al fóss davànt al sô regimänt
ch’al turnéss da una batâglia vénta. De drî a ló ai êra un ciarghén ch’al
purtèva la cråuṡ,
tra èter dû ch’i tgnêven na tôrza pr ån; pó i vgnêven i prît ch’i arénn dè
l’ûltma benziån al cunfén dla paròchia e dåpp i srénn turnè ala cîṡa,
mänter al môrt, con tótt chi sarafón de drî, al srê andè ala Zartåuṡa
a fèr la tèra da pgnât.
Al
curtéi al s avié
żå par la stradléṅna
in disaiṡa
che da San
Żvân
in Månt la và in San Stêven; mo pròpi quèṡi
ala fén ed sta stradléṅna,
zêrt operèri i avêven fât un bûṡ
in tèra da na pèrt, parché al s êra rått un tûb dal’âcua, siché la barléṅna
la i pasèva apanna. Mo gnanc a fèrl apòsta, in mèż
a cla
mèża
strè, al s êra farmè un servitåur d un sgnåuri con tant ed giâca a ptón d ôr con
la curåṅna,
ch’al conduṡêva
un can a fèr la sô âcua e anc quèl èter s’ai scapèva. L êra un cagnâz gròs che
al sô padrån al l avêva purtè dal’Inghiltèra che chisà cus’al l avêva paghè; l
êra, cum as dîṡ,
un buldògg ch’l avêva nómm “Wellington”.
As sà
cum i én i can: prémma ed dezîdres a fèrla, i pänsen zänt vôlt, fôrsi parché -
esànd däl bîsti dimóndi inteligiänti - i vôlen che al sît in dóvv i la lâsen al
séppa pròpi al sît giósst. Al fât l é che dal tänp di ténp tótt i can i nèṡen
in tótt i cantón, pò s’ai pèr i in fan un puctén int un sît, un puctén int un
èter, e vî d lóng infén ch’i n an finé. Siché dånca, cum ai ò détt, ste
servitåur al conduṡêva
Wellington a fèr i sû biṡóggn;
quand sta gròsa bîstia, dåpp avair naṡè
zänt cantón, as và a farmèr pròpi in mèż
a cla mèża
strè in dóvv ai avêva da pasèr al môrt. Al servitåur l êra inbarazè, an savêva
cum as fèr; parché l avêva un bèl tirèr la cadäṅna,
mo ste cagnâz, ch’al pṡèva
fôrsi s-santa chíllo (e ch’al magnèva, gêva al servitåur, cómm trî cristiàn) ed
môvres a n in avêva brîṡa
vójja, anzi an s muvêva gnanc pr insónni. L avêva strichè äl ganb de drî avṡén
a qualli davanti, e sänza pensèr tant ai problêma di èter al badèva såul a spénnżer
con i vésser dla sô panza. E intànt al curtéi al vgnêva avanti; Scarabèl l êra
bèle davanti al can. E al servitåur al badèva a dîr: “Andän, Wellington, ténla
par st’ètra vôlta, lâsa pasèr al môrt”. E lo nå. “Andän Wellington, t an è brîṡa
ciapè al mumänt giósst”. E ló ignénte.
Fenalmänt, un quèl al véns fòra, e al servitåur ai véns la speranza che al can
al se spicéss. Invêzi, dåpp a tant sfôrz, l avanzé a metè...
Al
servitåur al turné col bôni: “Và mò là, Wellington, tâja a mèż!
Al rèst t al farè pò un’ètra vôlta”. E ló nå. “Wellington, t î na caråggna! T um
fè fèr na figûra balåurda. S’al t vdéss al tô padrån al t darê däl bòt...” E ló
gnénte; anzi al s ajustèva col ganb de drî par spénnżer
méi.
L êra
bèle dîṡ minûd bón,
che l’illustre defunto, onore e vanto della nazione e della città, al
stèva d asptèr pr andèr ala Zartåuṡa
che un can di nobile razza l avéss fât i sû biṡóggn,
quand ai suzdé l apucaléss...
Scarabèl, ch’al conduṡêva
al curtéi, e as sintêva cómm al responsâbil dal bån åurden dla zerimògna, ai
véns só la fótta; al lasé andèr un gran chèlz int al cûl al can, digandi:
“Mo
ch’at ciâpa un azidänt! Cus’èt magnè, däl sôrbel?”
L an l
avéss mâi fât! Al can al s infurié, al s instizé, al dé un stratån ala cadäṅna,
ch’la scapé d in man al servitåur. Al s avinté adòs a Scarabèl, ch’al scramazlé
par tèra, mo al fé a tänp a livères e a dèrsla a ganb mänter al can al s êra
inzanplè int la sô cadäṅna.
I ciarghén i scapénn vî: i prît i s arpiaténn däntr un purtån; quall ch’l êra in
sêrpa ala barléṅna
con la pirócca e al tricôren, vdand pr un mumänt lébbra la strè davanti ai
cavâl, ai dé la målla, pinsànd che par mèl ch’la fóss andè, l êra fôrsi al mèl
pió cén. Mo la strè l êra in pendänza, e la barléṅna
la ciapé na spénta ch’i n la psêven farmèr pió inción. L’infilé ed lóng Piâza
San Stêven, e vî d gran carîra l’atravarsé la zitè tra la maravajja ed tótt e
fôrsi anc dal môrt ch’ai êra dänter.
I
parént, i nobili rappresentanti, intànt, i êren avanzé ed stócc, tótt
sparpajè a metè dla stradléṅna
ed San Żvân in Månt, parché quî ch’i êren de drî i n savêven brîṡa
la càuṡa
ed cal putifêri; ad ògni môd, inción l avêva tant fiè da córrer drî al môrt, anc
s’ai n avéss avó vójja.
Per la traduzione italiana
di questo testo, cliccare qui
E adès, tirän d lóng con
la stòria d una riléccuia famåuṡa...
Continuiamo allora con la storia di una reliquia famosa...
Int la
vî d mèż ed San
Martén, quèṡi
in fâza ala strè dal Fîg, ai stèva là só pr âria un zêrt sgner Alessandro, mo i
al ciamèven tótt al sgner Sandrunzén. In tant ân ed vétta ch’l avêva pasè, al n
avêva fât èter che tirèr ed stiòpa, e l êra stè un tiradåur famåuṡ;
bâsta dîr che in tótt i sît duv ai êra na gâra ló ai êra andè e l avêva vént al
prémm prèmi; pó l êra un cazadåur apasiunè, l avêva avó di bî can, ed tótti äl
râz...
Col
pasèr dal tänp l êra dvintè un pôc
ṡgudàvvel da tratèr, mo un
bån diavlâz in fånnd. L avêva
ṡméss
ed tirèr ed stiòpa, parché la véssta la s êra fâta pió dabbla, e alåura al s êra
méss a studièr, cum as dîṡ,
“filoṡofî”,
ch’l’é, s’a n al savî, cla siänza ch’la lâsa äl côṡ
dal månnd cum i én, osía al pasatänp ed quî ch’i n pôlen brîṡa
andèr ed côrp, ch’i s métten a sêder int al césso, e mänter ai tåcca ed stèr lé
par däli åur prémma ch’ai véggna ala lûṡ
quèl, guardànd par tèra i fan con la mänt tótt i sû gerogléffic, e acsé i
spiêghen l’uréggin d incôsa: insåmma, par quî ch’i n van brîṡa
con fazilitè, stèr lé pighè l é cómm fèr äl ghéttel al zarvèl... L êra stè a
Parîgi, duv l avêva cunprè tant ed chi lîber vîc’, in duv ai êra scrétta la filoṡofî
antîga, e al n avêva fât na muntâgna in mèż
a una stànzia; qualla lé l’êra la sô bibliotêca (ch’a n sò pò cum as féss a
truvèr lé in mèż
al lîber che d in vôlta in vôlta al zarchèva). Ad ògni môd al gêva acsé che la
filoṡofî
l’à da arivèr a fèr vîver l òmen sänza ch’l èva biṡåggn
dla matêria. Mo mé a n sò brîṡa
se al sgner Sandrunzén al séppa pròpi arivè a ste riṡultèt,
ch’al srê stè - a dîr vaira - acsé vantagiåuṡ
par tótta l’umanitè; mé a v al dégg parché s’ai fóss quelcdón ch’al vléss
continuèr con sti stûdi, almànc un vantâż
al l arê ed sicûr, quall d arsparmièr di sôld int al magnèr, anzi: int al magnèr
brîṡa.
Siché
dånca, tra äl côṡ
ch’l avêva purtè da Parîgi - mo al l’avêva cunprè tant tänp prémma - ai êra anc
na fiaschéṅna
ed vaider tótt sigilè ed zîra naigra. E dänter, a mói int un bagnôl, ch’an s
savêva cus’as fóss, as vdêva un pèz ed chèren, un ôrghen insåmma, ch’al nudèva.
Una chèrta-pîgra ch’ai êra lighè ala fiascatta la gêva che cl ôrghen l êra al
pindâi d Abelèrd che, puvràtt, pr avair vló bän ala sô Eloîṡa,
la râbia gelåuṡa
dal zío ed lî ai l avêva tajè d natt. Quasst pó al fó la càuṡa
che ste pôver żåuven
l andé int i frè, e ai s avré al zarvèl ala poeṡî
e ala devoziån.
Al såul
pensîr ch’al pôver Abelèrd an pséss pió fèr l amåur parché l avêva pêrs na pèrt
acsé nezesèria a sta biṡåggna,
tótti äl ragâzi da maré i s cumuvêven e i zighèven da bån ed cumiṡeraziån,
e i andèven in pelegrinâg’ a baṡèr
la fiascatta, par prupizières ste mèrtir dl amåur, parché an suzdéss - Dío an
vójja - che anc al sô anbråuṡ
ai capitéss l istàss.
A Bulåggna ai é stè di parsunâg’ inpurtànt par la siänza, anc se, däl vôlt, manc
cgnusó che Galvèni.
A Bologna sono vissuti personaggi importanti per la
scienza, anche se non tutti famosi come Galvani.
A chi
ténp ed bî tîp ai n êra socuànt. Ón ed quíssti l êra un zêrt sgner Luîg’ ch’as
tulêva al gósst d andèr, pr eṡänpi,
pasè San Lâżer
só par l Égg’ e al s mitêva a guardèr tótt i sâs ch’ai é int al fiómm, ch’ai é
int i canp, e ògni tant a in cujêva ón. Vó fôrsi a cardrî ch’al fóss ón ed quî
ch’i van a zarchèr zêrt sâs colorè par fèr i bató, invêzi nå: ste uriginèl, che
secånnd mé l à da èser stè un istariån, da zêrt sâs al riusêva a capîr... a
capîr di quî ch’ai capêva såul ló... Mé a m arcôrd che un dé a le truvé ch’al s
êra farmè ala Bianchéṅna,
cal sît avṡén
a Marcadèl, in dóvv una vôlta i fèven, al sèt d agåsst, la famåuṡa
fîra di stiûp. Mé a n al cgnusêva brîṡa;
a m truvèva int l’ustarî, quand a vadd ch’ai vén dänter st’òmen piotòst mègher
coi cavî sèl e pàvver, dû ûc’ véssp, fté ala bôna cómm ed sòlit i van fté i
cazadûr; vdand ch’l avêva a tracòla na bûrsa péṅna
ed quèl, a cardêva che lé dänter ai fóss... la câzia; l é vaira però ch’al n
avêva brîṡa
la stiòpa, mo al la psêva avair lasè fòra. Invêzi ste bèl tîp, dåpp èser andè là
d là a urdnèr da magnèr e da bàvver, al turné ed zà, al s mité a sêder e a cavèr
dala bûrsa prémma un sâs e pó un èter, e a guardèri ón pr ón. Mé a m avṡiné
e a i gé:
“Vàddel? s’al vôl fèr pió prèst a cóiren, l arê da tôr un cariôl; parché par fèr
un bató a in vôl magâra, e s’l à da purtèri a sèt o òt chíllo ala vôlta a
Bulåggna, ai vôl di mîṡ...”
Ló am guardé con chi dû ûc’ ch’i t furèven la fâza, cómm par dîr: cusa dît mai
té, al mî zarócc! E pò am fé:
“Mo quíssti i n én brîṡa
sâs da pavimänt o da bató cum a gî vó; i én äl testimognànz cèri e natti che int
l’êpoca dal quaternèri...”
Ón ch’al pasèva ataiṡ
ala tèvla pr andèr anca ló a urdnèr in cuṡéṅna
ai dé un’ucè, pò quand al fó là d là, al gé con l òst:
“Åu chèra chichéṅna!
ai é ón, là d là, ch’al dîṡ
acsé ch’al vôl... quâter urinèri... Siché... se tant am dà tant, figûret mò té
cus’al magnarà lu-lé...”
Mo l òst, ch’al le cgnusêva da tant tänp, ai spieghé che cl òmen l êra al sgner
Gigiàtt “di sâs”, ch’l avêva fât zêrt stûdi såura i sâs dl Égg’, e da quíssti l
avêva capé che tant tänp prémma - mo mélla e mélla ân - int la vâl dl Égg’ ai
êra al mèr e che pò, dåpp a un zêrt tänp, al mèr al s êra stufè d èser lé, e al
pensé bän ed canbièr sît, e l é pò andè in duv l é adès; alåura i òmen i vénsen
a stèr in sta tèra nôva e sótta, e i prinzipiénn a fèr... quall ch’i an sänper
fât: magnèr, bàvver, durmîr, fèr l amåur, fèr di fiû, litighèr, cultivèr la
tèra, andèr a câzia, arlivèr di bû e däl galén, dscurdères dal sô Dío s’äl côs i
andèven bän, biastmèrel o preghèrel se äl côs i andèven mèl... e ala fén murîr.
Dåpp i prémm i vénsen i fiû, pó i anvûd e vî d lóng fén a quî dal dé d incû...
Cèra, nå?
Mo cl èter ai fé:
“Bän? e par capîr tótt quasst ai êra biṡåggn
ed tôr só di sâs dal Égg’?”
“Soncamé!”, ai arspundé l òst, “... parché tótta la siänza con la tûba da
prinzéppi la i avêva dè dal guastamstîr, dl inbrujån, dal sumâr; e invêzi ló...
l andé pròpi a truvèr int l Égg’ äl prôv ed quall ch’al gêva... E al dimustré
che quaterzänt mélla ân fà... sé, a dégg, mégga dåu stmèn... int la vâl dl Égg’
ai êra bèle dla
żänt
che pr amazèr al ninén la druvèva na schîża
ed prêda dûra... come qualli che ló l à truvè”.
E l êra vaira: difâti st’òmen l avêva l istént ed dscrûver quèl; tant é vaira
ch’al s êra fichè parsén in däl gròt e anc là l avêva dscuêrt che i antîg i
avêven abitè cäl cavêren a i avêven lasè i sû séggn: mo mégga chi séggn ch’al s
intindêva cl esploradåur ch’al gêva per avvertire la presenza dell’uomo in un
luogo, basta incontrare i suoi escrementi; nå nå, di séggn pròpi ed sâs, ed
chi sâs ch’a chi ténp i sarvêven cómm curtî, cómm lanz, cómm martî, e vî d
lóng... Eh sé! L êra pròpi un uriginèl; parché int un tänp cómm al nòster che
tótt i vôlen antizipèr i ténp, prevàdder al futûr, zarchèr quèl ed nôv ch’an s
séppa mâi vésst, vàdder ón ch’al và a zarchèr... äli òs ed mî nôna, cum as dîṡ,
biṡåggna
pròpi dîr ch’l èva quèlca rudléṅna
ch’la gîra par d zà invêzi che par d là. Epûr... di òmen acsé ai n é pûc, e adès
infâti l é tgnó pr un gran zarvèl, ed quî ch’i stûdien l’uréggin e la stòria ed
cla bâla ch’avän såtta i pî...
E quassta ch’a v dégg, la n é brîṡa
una bâla...
(e as tratèva pò ed Luîg’ Fantén)
(ed era Luigi Fantini)
Par finîr in glòria, un insónni spezièl, ch’al pôrta dnanz al tribunèl ed Dío...
Dulcis in fundo, un sogno speciale, che porta al tribunale
divino...
Cla
sîra, anzi cla nòt, che ló al s indurminté - stóff cum l êra - avṡén
al côrp ormâi sänza vétta ed sô pèder, fóss mò par la gran stufîṡia,
fóss mò l’inpresiån ed truvères tótt d un trât da par sé, al fât l é che, pûr
durmànd, la sô fantaṡî
l’êra irechiêta, la cavalchèva pr äl nóvvel... Ai parêva ed cundûṡer
par man sô pèder int un våul pr al zîl, fén dinànz al tribunèl ed Crésst; i
andèven par l’âria alżîr,
i s lasèven indrî una nóvvla drî a cl’ètra, in duv ai êra dla
żänt che fôrsi una
vôlta l’êra stè al månnd, chi al sà! Al fât l é ch’a un zêrt pónt i s truvénn
dnanz a un ruglàtt ed
żänt,
drî a una pôrta... Ón ed quî ch’i asptèven, vdand arivèr sti dû, ai gé:
“... i fan pôrta tra dåu åur, avän vójja ed stèr d asptèr!”
Invêzi as vadd ch’l êra mèl infurmè, parché da lé a pôc la pôrta la s avré, al s
fé inànz un vèc’ con na gran bèrba ch’al gé:
“Avanti, ón drî a cl èter, sänza spénnżer,
e fè pôc plócc!”
As vdêva ch’l êra ón d autoritè, l avêva in man un gran lîber e dåu gran cèv...
Luvigiòt, ch’l êra in ûltum, al dmandé a ón ch’l êra pió avanti:
“Mo chi êl quall lé!”
“L é Pirån al purtinèr”, quall ai arspundé.
“Ai ò capé”, al gé Luvigiòt, “nuèter a i giän San Pîr, mo l é l istàss”.
Al purtinèr al lasé andèr avanti i prémm, e pò al gé:
“E vuèter dû, chi sîv?!”
“Quasst l é Andrícco...” al gé Luvigiòt indicànd sô pèder, “... al lavandèr dla
Carèra... Sèl? Nuèter a sän ed Bulåggna... siamo di Bologna... a n sò s’a
dégg bän, e quindi... e alåura... E pò mé a sån sô fiôl!”
Puvràtt! Al s êra inbrujè, e la preṡentaziån
la véns fâta acsé ala méi, o ala pîż...
“Lavandèr avî détt?”, al gé San Pîr, “... stè mò d asptèr un mumänt...”, e al
sparé.
In cal mänter pèder e fiôl i s guardèven d intåuren. Ai êra di ànżel
ch’i spazèven äl nóvvel, di èter ch’i purtèven dla frûta mâi véssta, di èter
ch’i sumnèven, di èter ch’i cantèven, di èter ch’i conduṡêven
vî dla żänt
ch’la zighèva... I dvêven èser fôrsi quî bèle giudichè, e brîṡa
tròp cuntént dla sentänza...
A un zêrt mumänt un ànżel
al suné la tråmmba, e pó dåpp al gé:
“Avanti! vuèter dû...”
Luvigiòt e sô pèder i s fénn inànz, e alåura såul i s acurżénn
d èser dnanz a una gran personalitè, ch’ai guardèva sevêr... L’avêva d intåuren
däli ètri figûr, fôrsi di sant... I pasénn dû o trî minûd ch’i parénn åur, pò
cla personalitè, ch’as capé pò dåpp ch’l êra nòster Sgnåur, al gé fôrt:
“Duv êl andè Pirån?”
San Pîr al véns fòra, de drî da una nóvvla, e al gé:
“Ch’am scûṡa,
Sgnåur, ai êra andè a vàdder chi êra al protetåur di lavandèr; mo San Michêl al
dîṡ
acsé ch’al n eṡésst
brîṡa,
siché sti dû qué ed Bulåggna i n an brîṡa
l avuchèt...”
“Mo quanti vôlt a t ò da dîr, ucaròt, che par quî ed Bulåggna ai é la Madòna ed
San Lócca par tótt! Avérra al lîber, e guèrda cus’l à fât lu-qué!”
San Pîr a cal buridån al s êra tótt cunfûṡ,
l avêva avêrt al lîber e al le sfujèva con äl man ch’i tarmèven; l andèva
avanti, pó al turnèva indrî con äl pâgin... Äl cèv i êren caschè par tèra... par
môd ed dîr, parché i êren in vatta a una nóvvla... Quand nòster Sgnåur ai ażunté:
“Mo Andrícco a Bulåggna al prinzéppia con l’E, brîṡa
con l’A; as dîṡ
Enrico; andän, ṡbrîghet
tanpêrla, che se la giustézzia divéṅna
l’à da èser na lungâgna cómm qualla umèna ch’ai métt quâtr ân par dîr che non
si fa luogo a procedere per mancanza di prove, a stän fréssc!”
“A mé am pèr...” al gé San Pîr dåpp avair bän bän scartablè, “...che se qué al n
é l istàss chèṡ,
pôc ai amanca, parché... ai amanca la pâgina...” E pò pian, quèṡi
dscurànd da par ló, l ażunté:
“Vût dscumétter che la Madòna ed San Lócca, pûr ed salvèr un bulgnaiṡ
l’à strazè la pâgina!?”
“Insåmma, Sgnåur mî, qué la pâgina d Andrícco o Enrico cum a vlî vó la n i é brîṡa...
Fè mò cum a vlî...”
“Liber scriptus proferetur, in quo totum continetur...” al gé nòster Sgnåur, “am
pèr che la secånnda pèrt ed sta sentänza la n quèdra brîṡa.
Mo lé l istàss: tant nuèter a savän incôsa... Dånca té, Andrícco, cus’èt fât int
la tô vétta? Cunfèsel mò da té!”.
2008: A
i ażuntän un èter pzulén, anc quasst dimónndi carén
2008: Aggiungiamo un altro pezzetto, anche questo molto
carino
Orazione
funebre in memoria ed Sandrûla Bernèrdi detto “Schivagåzz”
A sän
qué, chèro al nòster Schivagåzz, dnanz ala tô câsa (ch’l’é pò l’ûltma dla tô
vétta) tótt adolorè d avair pêrs al miåur amîg.
Se tô mujêr la n fóss môrta prémma ed té, la srêv qué anca lî a salutèret e
fôrsi a tirèr un suspîr. Parché, pirdànd té, l’arê pêrs la pió gran caråggna
ch’la psêva inzuchèr int la sô vétta, mo invêzi l’à mò vló andèr al gabariòt
prémma lî, parché as vadd che ed té la in avêva péṅna l’ânma, e l’arà pinsè “par
quant purgatòri am pòsa capitèr int l èter månnd, an srà mâi cunpâgna cl infêren
d avair in cà un maré casarôl cum ai ò mé”.
L é vaira che con lodevole intento di amorosa correzione, däl bòt la t n
à dè fén a fèr dvintèr ed ståppa al matarèl. Mo l’amore del di-vino spirito
l êra in té pió fôrt dal mèl ali òs.
Sicómm quand ón l é môrt l é pasè d là dal ṡdâz, che - cum as dîṡ - al tén só al
tridèl e al lâsa pasèr par d såtta la faréṅna bôna, acsé arcurdarän ed té såul
äl bôni qualitè.
A n dirän brîṡa, dånca, che té da ragazôl t êr un birichén.
A n dirän brîṡa che int la tô strè i t arénn amazè ed bót, s’i avéssen psó.
A n dirän brîṡa che té da żåuven t andèv drî a tótti äl dòn generåuṡi, con
n’asiduitè cumuvänta, gnanc ch’al fóss stè un dvair o una devoziån.
A n dirän brîṡa che un zêrt dé t féss cgnusänza dal vén e t féss con ló
un’amizézzia acsé fôrta, che ló l entrèva däntr ed té con na fazilitè da
rinpîret fén al inpusébbil... ed pensîr alîgher.
E st’amizézzia, ste atacamänt, ste amåur, i én durè infén al dé d ajîr. E par la
tô fén i aràn méll mutîv ed zighèr i ûst ed mèża Bulåggna.
Come lavuradåur, la vójja la n t amanchèva brîṡa, e int al tô lavurîr t savêv
ṡgavagnèrtla pulîd, anc se tótti äl fèst ch’ai êra int al lunèri, té, t i fèv...
con na scrupoloṡitè cómm qualla ch’i métten int al fèr un azidóll i inpieghè dal
Stèt.
A n dirän brîṡa che cla pôvra dṡgraziè ch’la t tulé par maré la n srà zêrt
avanzè vergine, quasst nå, mo martire l’êra ed sicûr, parché - cum
ai ò détt - la n psêva caschèr pîz.
A n dirän gnínt ed tótt quasst. Mo a vlän såul arcudèr i mumént alîgher ch’avän
pasè insàmm, parché la côsa pió sêria e pió giudiziåuṡa ch’as pòsa fèr in st
månnd, l’é qualla ed scrulères da adòs la malincunî. A vlän såul arcurdèr che t
êr un amîg fedêl... ai apuntamént quand avêven d’acatèrs pr andèr a fèr
tuglièna. A vlän såul dîr ed té che t avêv truvè, a tô môd, la strè ed stèr a
ste månnd ala méi ch’as pôl: tulàndel cum al vén, sänza méttret tant pinsîr.
Parché, cum al dîṡ al pruvêrbi, un’åura ed trésst pinsîr la n pèga gnanc un
zentêṡum ed dèbit. In quasst t avêv un gran giudézzi.
Adío, Schivagåzz! Sali, o di-vino spirito... int al sît dl’etêrna
ṡbòcia... che t pòs èser in lûg ed bän. A t augurän che in Paradîṡ i t acójjen
vluntîra, an fóss èter parché äl côs bôni e piaṡavvli dal månnd té t i è aprezè
e gudó in môd spezièl, dimustrànd al Creatåur d avair capé che Ló l avêva fât äl
côs pulîd.
Sé, l é vaira, däl bèli dòn in Paradîṡ ai n srà pôchi, parché qualli lé ed sòlit
i an un cuntrât con Barlécc fén dal’etè żåuvna... mo èvet pazénzia: an s pôl
brîṡa avair incôsa. Ai srà däl żitèli un pôc cudraggni: acuntäntet ed qualli, e
stièvo.
Adío, Schivagåzz! A t lasän andèr ala tô tèra, a cal pèz ed tèra che in st månnd
an s nêga a inción (ch’l é pò al prèmi ch’as dà a ón quand al se dschèva d’int i
quajón: quall ed fèrel dvintèr padrån par socuànt ân ed dû mêter ed tèra, in
dóvv ai vgnarà só una bèla êrba èlta acsé)... Adío!...
In st mumänt ed tristazza, che rimêdi, che cunsulaziån psaggna truvèr? Andarän
in pelegrinâg’ int i sît dóvv al tô arcôrd l é anc frassc, e a pinsarän a té...
Andarän al’ustarî, e a bvarän par nó e par té!
Par mandèr vî la malincunî, cum t as è insgnè té, ai vôl di lîter!
E alåura andän... Adío, Schivagåzz... Adío..
Una fuṡéṅna
ed prôṡa
bulgnaiṡa
l’é la rivéssta “Al Pånt dla Biånnda”, ch’a in dscurän int una
pâgina apòsta ed ste Sît. In pió d una móccia d artéccol e racónt poêtic e
divartént ed Fàusto Carpàn, däl vôlt ai vén fòra anc di pzulén d ètr autûr. Qué
a v in fän da vàdder socuànt ch’i s én piaṡó
particolarmänt
-
Una fucina di prosa bolognese è la rivista Al Pånt dla Biånnda (“Il Ponte
della Bionda”), di cui parliamo in un’apposita
pagina
di questo Sito. Oltre a una bella serie di
articoli e racconti, poetici e divertenti, di Fausto Carpani, a volte escono
anche i pezzetti di altri autori. Ve ne mostriano qualcuno che ci è piaciuto
particolarmente.
L
èṡen ch’al våula
Gigén Lîvra
Dåpp
al’ûltma guèra, a Melacâpa ai êra una plómma ch’la fèva i cinén e, pròpi int la
barlaida drî a Raggn, int una catapaccia tótta inbarlè, ai stèva una famajja ed
puvrétt. I êren tante dío puvrétt ch’i magnèven arîṡg una vôlta al dé e ón, a
tûren, al stèva sänza parché an n in êra mâi asè par tótt. I ragazû ed cà i
dmandèven al nôn: Nôn, parché an saggna brîṡa di sgnåuri? Quand dvintaraggna pén
ed góbbi anc nuèter?
E al nôn l arspundêva sänper: Quand a vdrî un èṡen vulèr. Chi tuṡétt i s mitêven
a rédder, però i i cardêven anc un puctinén. E i andèven sänper int al stalàtt
dóvv l èṡen al biasèva la sô pâja, i i fèven socuanti caràzz e i i gêven: Al mî
bèl sumarèl gentîl, våula dånca, våula in zîl!
La matéṅna apanna dṡdéṡṡd i andèven ed vulè dal èṡen: Èt intenziån ed vulèr,
incû? Guèrda che bèl zîl sänza nóvvel, l é pròpi al dé adât par vulèr! Mo l
èṡen, puvràtt anca ló parché l avêva una gran vójja ed faggn, al badèva rasegnè
a biasèr la sô pâja.
Ai arivé un maiṡ ed gran piôva, al fiómm al dvinté gròs, sänper pió gròs, acsé l
èrżen l andé a tarṡâc e l’âcua la cruvé tótt i canvèr e i pian bâs däl cà. Cla
pôvra żänt i tgnénn scapèr in vatta a i cópp, dóvv i purténn anc l èṡen ch’l êra
l ónnic quèl ch’i avêven. I fangén i zighèven par la pòra. Al nôn, par méttri
chiêt, ai cuntèva tanti fôl e ed quand in quand, par fèri rédder, al gêva al
èṡen: Dî só, té, sumarnâz, vàddet cum a sän méss? Se t fóss bån ed vulèr, t
préss purtères tótt int la tèra sótta!
Invêzi i fónn salvè dai punpîr ch’i arivénn a carghèri con una bèrca. Mo al
èṡen, un pô inspuré, ai véns l arstén e an i fó vêrs ed fèrl andèr in vatta a
cla bèrca. I ragazû i ṡgnulèven e i al preghèven: Vén con nó, vén con nó! Mo i
punpîr i dezidénn d andèr, digànd: Adès avän da salvèr tanta żänt, par l èṡen a
turnarän pò dåpp, una péṅna acsé schivåuṡa la n s êra mâi véssta. Al fó acsé che
la bèrca l’andé vî e l èṡen l avanzé là, piantè in vatta ai cópp.
Vlîv savair cum al fó salvè? Con l elicòter! Cal gran galavrån a mutåur al s
farmé såura ala sô tèsta, un punpîr al véns żå a ṡbindlón con un ligâm, al lighé
l èṡen såtta ala panza e al galavrån al parté dezîṡ vêrs la salvazza. Al fó acsé
che chi ragazû, tótt a sêder in vatta al èrżen insàmm ai paiṡàn, i véssten
arivèr al sô sumarnàtt da là só in èlt, pròpi dal zîl. I salténn só in pî tacànd
a rédder, a saltèr e ṡvarslànd felîz: Al våula, al våula, che maravajja, a sän
di sgnurón anc nuèter! Dal acanpamänt di aluvionè, tótta la żänt i dmandèven:
Cus'é suzès? Cus'é stè, cus'é cla vêrgna? E i ragazû: Al nòstr èṡen al våula,
adès a sän dvintè di sgnurón! Ai êra chi scusèva la tèsta, chi guardèva pr âria,
chi guardànd i tuṡétt pén ed ṡvarżûra fèva zriṡén anc in cla situaziån brîṡa
tròpa alîgra. In cal mumänt, con cl èṡen là só pr âria ch’al rangèva... cme un
sumâr, al parêva che stramèż ai nuvlón nîgher ai fóss spuntè una spîra ed såul.
A métter in scuèder i cínno al fó al nôn, ch’al i déss: Sé, i mî ragâz, a v
garantéss che vuèter a sî pròpi di sgnurón parché avî tótta la vétta a canpèr, a
sî inuzént, unèst e stièt cum as pôl èser ala vòstra etè. Zarchè ed mantgnîruv
sänper acsé, cla ricazza che lé an v la purtarà mâi vî inción!
(Da:
Al Pånt dla Biånnda, n. 82, avréll 2009)
L’inpurtanza dla cultûra
Elio Evangelisti
Èser infurmè, savair pió ch’as pôl ed tótt i argumént, insåmma: avair dla
cultûra l é sänper stè al mî traguèrd. La poeṡî,
la leteratûra, al teâter, la stòria biṡåggna
cgnóssri. E l amåur, con tótti äl såu fâz, bèli, brótti, fèlsi, catîvi, generåuṡi,
l é sänza dóbbi l argumänt pió tratè, cum l é sänper stè e sänpr al srà. Di eṡénpi
a v in pòs fèr fén ch’a vlî: Roméo e la Giógglia, Antonio e Cleopatra, Paolo e
Francesca, Otello e Desdemona, mo qué a tói a pât ed lasèr pêrder, dato
ch’äl fónn däl stòri lónghi e amagunè, con tant ed chi mûrt ch’äl pèrn una
guèra. Piotòst a vrêv arcurdèruv al fatâz ed Paride e dl’Elena: la stòria, bâsta
avairla studiè, la dîṡ
che al maré dl’Elena l avèva nómm Ponzo Pelato e una bèla vôlta, pr an tôres däl
responsabilitè ed frånt a una deziṡiån
delichèta, al taché a dîr:
- Me ne lao le mani, me ne lao le mani!
Al fó acsé ch’i al ciaménn Menelao.
Sta fazannda di dû amànt in fûga la dscadné un putifêri tèl
da fèr scupièr na guèra, ch’la fó ciamè la Guerra di Troia, pr al fât che
ónna maridè scapè vî da cà con ón pió żåuven
l’an psêva brîṡa
èser tant sêria. Ala fén ed sta guèra, quand i reduci i tachénn a ardûṡres
vêrs cà, as in sinté a dîr ed tótt i culûr, tant che cal ciacarån d Omêr, un
urbén ed pió ed trai mélla ân indrî, al scréss pr infén di poêma par cal bèl
sugèt d Uléss. Stu-qué al gèva a tótt ch’an vdèva l’åura ed turnèr a cà dala sô
Penelope, mo ògni stmèna as farmèva sänper int un sît nôv in dóvv al catèva
sänper una quèlca spuṡlòta
ch’ai la dèva a grètis. L andé inànz acsé pr una móccia d ân, a cunfairma ed cal
pruvêrbi ch’al dîṡ:
chi la ṡlónga
la scâpa...
E lî, puvratta, la lavurèva ala filanda in dóvv, da brèva
sindacaléssta, la fèva al sabotâg’ cåntr i padrón, zêrt Proci: ala nòt la
dsfèva la taila ch’la filèva al dé.
Am é sänper piaṡó
anc un’ètra còpia: Enéa e Didone. E qué ai sèlta fòra, cómm al sòlit,
l’inpurtanza dla cultûra: dai dû nómm a sréssi purtè a cràdder che Enéa la fóss
la dòna e Didone l òmen e invêzi nå, l é pròpi al’arvêrsa. Didone, dånca, l’êra
la dòna, anc piotòst blòta e gran tafiadåura, al pónt che ai véns la gòta. Äcco
parché i la ciamèven acsé: l’avèva i didón di pî acsé grûs ch’i parèven al mândg
d un badîl...
Èter dû ch’i m an fât una gran senpatî i én Dante e Petrarca,
che par tótta la vétta i se scrivénn däl gran poeṡî
d amåur sänza mâi incuntrères.
Lî, la Petrarca, al pèr ch’la séppa môrta in Franza, andghè
in fånnd a un fiómm in dóvv ai êra dl’âcua cèra, frassca e dåulza mo fradda
żlè. Ló, Dante, al
ciapé só e vî ch’l andé in gîr pr al månnd con un sô amîg, un zért Vargélli.
Girundlànd par d zà e par d là i avénn di èlt e di bâs, tant che una vôlta ai
parèva d èser in paradîṡ
e sóbbit dåpp al infêren. Ste viâż
Dante al le cunté int una cumêdia in dóvv al dîṡ
d avair incuntrè di sant e di asasén, di lèder e di pèpa, di ànżel
e di dièvel...
Mo chi sà pò s’l’é vaira!
Anc int la cumêdia ed Dante ai é la stòria d un amåur ed quî
turmintè e dal finèl piotòst bróssc: quall dal cånt Ugolino con la Gherardesca,
ch’i êren sänpr insàmm quèṡi
ch’i fóssen una parsåṅna
ónnica! Pò ai véns un intrîg con un vàsscuv, un zêrt Rugêro, e l’andé a finîr
ch’i s miténn a quistiunèr sänper pió spass e sänper pió catîv ch’i vgnénn d
åura ed
ṡbâtri
in galêra. Mo anc in gajóffa Ugolino ai gèva di gran vitupêri: e che l êra sänza
zarvèl, e ch’l avèva la tèsta vûda... insåmma: däl gran magnè ed fâza!
Mo la pió bèla stòria d amåur, un chèp-lavåur cgnusó in tótt
al månnd, l é I promessi sposi, che mé ai ò lèt trai o quâter vôlt,
dato il mio interesse per la letteratura. Sti dû pôver ragâz i n an pasè,
prémma ed psair maridères, ed tótt i culûr par cåulpa dal brâvo Rodrigo, un
birichén ch’al s êra invaghé dla Luzî e al la vlèva tótta par sé. Mo lî gnínte,
parché l’avèva una gran scóffia par Ränz, un brèv ragazèl pén ed vójja ed
lavurèr, ch’al s adatèva a fèr tótt i amstîr: vànnder di pulâster, fèr al “cínno
métti l òli” al fåuren, spénnżer
al caratån di mûrt quand ai n êra ed biṡåggn
eczêtera. Mo al brâvo Rodrigo, catîv cme al lói, al ciamé al curèt, dån
Abundànzia, che dla panza ai n avèva magâra mo dal curâg’ pôc o gnínte, par dîri
che guâi a ló s’al s fóss atintè a maridèr i dû amruṡétt.
Tant al fé, tant al brighé da fèr scupièr pr infén al colêra!
Alåura i scapénn tótt int al cunvänt ed Monza, chi a pî e chi
in bròza, dato che l’automòbil l’êra anc da inventèr e al zircuît i al
ciamèven “l’asinodromo ed Monza” parché i i fèven äl cunpetiziån con di
sumâr da cåursa.
Par furtóṅna
che al pió gran sgnurån dla żòna,
un zêrt Nominato, al savèva cus’al vlèva dîr un amåur infelîz e cuntrastè: al
pèr defâti ch’al fóss inamurè dla badassa dal cunvänt, sänza mâi psair ne
vàddarla, ne abrazèrla. Fenalmänt, cal bòja dal brâvo Rodrigo, a fôrza ed mandèr
a dîr “ch’at vgnéss al colêra”, al le ciapé mò da bån e al téns murîr dscavàndes
acsé d int i latón.
Ala fén dla stòria Ränz e la Luzî i psénn maridères: prémma
in Cmóṅna,
con dû famûṡ
avuchèt par scablànt (Zecca e Garbugli) e pò in cîṡa,
in dóvv al cardinèl Baroméo in parsåṅna
l ufizié la cerimògna.
E dåpp tótt a tafièr, in st’mänter che i dû spuṡlén
i êren bèle parté ala zétta chiêta pr al viâż
ed nòz su un ramo del lago di Como.
(da:
Al Pånt dla Biånnda)
Bòbi
Elio Evangelisti
Cum a psî bän imażinèr,
“Bòbi” l é al nómm d un can. Par èser pió prezîṡ:
dal mî can. A l caté drî dala strè, un dé ch’andèva da di mî parént cuntadén. L
avêva pûc mîṡ,
mègher stlè, al tarmèva es al gnulèva da fèr panna e acsé a l carghé in mâchina
e a l purté mîg da sti parént. Pôvra bîstia! L avêva una lóssa che, quand a fónn
là, pr una bôna mèż’åura
an fé èter che magnèr e bàvver, bàvver e magnèr. Da alåura i én pasè zîrca dû ân
e l é vgnó só ch’l é una blazza... odío... par quant al pòsa èser bèl un
bastardén. San cme un curâi, con un murbén e una vitalitè ch’al sèlta e al córr
par tótt al dé, int la cåurt, drî al galén e ali anâder, ch’äl scâpen vî fagànd
fénta d avair pòra par fèri pieṡair:
as pôl pròpi dîr ch’l é un can felîz e cuntänt. Ste bastèrd che, a òc’ e cråuṡ,
l à d avair int al sangv almànc una vintéṅna
ed râz armistiè, al sà benéssum che al sô padrån a sån mé e acsé, quand a vâg a
truvèrel (e a i vâg spass e vluntîra) l um nèṡa,
l um plócca, al bâja, al s infîla stra l ganb es a dscurän d incôsa par tótt al
dé. A m dscurdèva ed dîr che Bòbi, anc s’al capéss benéssum l itagliàn, al bâja
såul in dialàtt, un pôc parché al vîv in canpâgna e un pôc parché mé a i ò
insgnè acsé.
Pr al pasè a l ò purtè mîg a Bulåggna, mo dåpp socuanti vôlt
al m à détt cèr e natt ch’l in fèva anc da manc, spiegàndum äl såu raṡån.
Am gêva che oramâi in zitè as acâta såul di can furastîr, chi brótt cagnâz ch’ûṡa
adès: i
bróttvailer, i domerdàn e i lûv tugnén, ch’i san
dscårrer såul in tudàssc; i
bulldòżer
e i prîtbúll ch’i
an un gran brótt carâter e i bâjen in inglaiṡ.
Pò ai é i
âschi, quî da ṡlétta,
che an s capéss brîṡa
cum i bâjen parché i n dîṡen
mâi gnínte; e chi èter fighétt di
lèssi, ch’i van sänper con al cûl drétt e con cäli âri ch’i pèren vgnó
fòra tótt dal’Universitè d Ocsfòrd. Pr an dîr pò ed chi èter bagajén coi nastrén
int al cióff e int äli uràcc’, ch’i bâjen in cinaiṡ
con una vuṡléṅna
ch’i pèren tîṡg!
Insåmma, par fèrla cûrta: an s acâta pió un can ch’al fâga dåu bèli bajè int al
nòster dialàtt e alåura ló al preferéss stèr in canpâgna in dóvv al pôl fères
capîr da tótt.
L èter sâbet a m truvèva såtta al barsò dnanz a cà, col can
lé d banda. Tótt dû asptèven l’åura dal dṡnèr
e, par la prémma vôlta da quand a sän insàmm, a pinsèva che amstîr al psêva èser
quall ed Bòbi. Da tartóffla an i é dóbbi, parché a n l ò mâi vésst né a naṡèr
né a razèr såtta la råuvra. Al n é brîṡa
da paståur ed sicûr parché l à pòra däl pîguer, spezialmänt dal brécc; da
guèrdia? Gnanc a pinsèri, pòst che ló al fà fèsta a tótt, sänza distinziån. Da
câzia? Par caritè! S’al vadd socuànt mêrel o pasarén a bchèr in tèra al córr -
sé - vêrs ed låur, mo al tâca a bajèr vént mêter prémma pr aviṡèri...
acsé i limalén i fan in tänp a vulèr vî. Una vôlta ch’al vdé un faṡàn
al s incanté a guardèrel cómm a dîr: “E lu-qué chi êl?”.
Mo alåur dîm bän só, chèro Bòbi, a té di lavurîr an t in pièṡ
gnanc ón! T an î brîṡa
diṡocupè,
mo t î anc un bèl lavatîv sänza èrt ne pèrt! Ló, par tótta arspòsta, al m à pugè
äl ganb dnanz in grammb, al m à pluchè la man, scusànd la cô, al m à girè d
intåuren es al s é méss a
żèżer
con la tèsta såura i mî pî. Pò, ṡlumàndum
da såtta in só, l à fât una bajadéṅna
alżîra
alżîra.
L é stè qué ch’ai ò capé al mstîr adât a ló, e ste mstîr al le fà benéssum: al
can da cunpagnî.
Con delicatazza a i ò dè un scabóff int la tèsta e vî ch’a
sän andè in cà a magnèr.
(da:
Al Pånt dla Biånnda, nómmer 15, mâż
dal 2003)
Gino
Gigén
Lîvra
Gino l êra un bulgnaiṡ
stièt, chèp dal repèrt muladûra d na gran vidrarî, òmen unèst e gran
ṡgubadåur.
In fâbrica ai êra un sugèt cgnusó da tótt cómm gran lavatîv, lavuradåur trésst,
rufiàn e prepotänt, ch’a ciamarän
Canâja. Ste Canâja al fé dmanda ed dvintèr operèri ed prémma clâs. I
padrón i dmandénn parair a Gino, ch’al gé la veritè: prémma ed Canâja ai srêv
stè tant èter operèri miûr ch’i arénn meritè una promoziån. Acsé Canâja al le
ciapé duv as nèṡa
i mlón e, giustamänt, an fó brîṡa
promòs.
Ste gagliòt as la lighé al dîd e l’ucaṡiån
par vendichères l’arivé prèst, parché ló l êra un capuriån däl camîṡ
naigri e al stèva int äl scuadrâzi di faséssta ch’i andèven a bastunèr la
żänt
e a fèr bàvver l òli ed rizén. Par Gino, però, Canâja al caté una vendatta pió
tamóggna: al le dnunzié come soversîv. Acsé, una brótta nòt, faséssta e tudéssc
i l andénn a tôr, i al bucénn in vatta a un câr ferovièri insàmm a tant èter dṡgraziè
e al trêno al parté pr un canp ed conzentramänt in Germâgna. E qué ai fó al
cåulp ed furtóṅna.
Al mumänt d asrèr al cadnâz dal purtån dal câr, un militèr tudàssc al striché l
uciàtt, al fé un gran ciòc col cadnâz, mo al fé såul fénta e la pôrta l’avanzé
avêrta. Al gêv’èser un bån diavlâz ch’al savêva cum al srêv stè al destén ed chi
pôver viażadûr
e al dèva una man cum al psêva, rischiànd la pèl. Gino al pasé parôla ai èter e,
a un ralentamänt dal trêno vêrs Môdna, i avrénn al purtån e tótt i scapénn
spargujàndes pr i canp. Ló al turné a Bulåggna, fagànd a pî såul di stradlût pr
an fères agranplèr: adès l êra rizarchè. Acsé al dezidé d andèr insàmm ai
partigiàn ch’i cunbatêven i faséssta, lavurànd par låur int la
żòna
ed Caldarèra, Lunghèra, Sèla, San
Żvân.
Mo la dnónzia ed Canâja la i bruṡèva
magâra e un bèl dé al dezidé d andèrl a zarchèr. Par ló, turnèr in zitè l êra un
gran prîguel e an psêva gnanc andèr a vàdder la mujêr e al fiôl cinén, pr an èsr
arestè. Totavî l arivé a Bulåggna ed sîra pr asptèr in camóffa Canâja såtta a
cà. Apanna al mascalzån l arivé al le farmé, al punté la rivultèla e al le
custrinżé
a andèr con ló. Al le purté int una barâca in fånnd a Raggn, dóvv l avêva un
ôrt; incû al srêv
“orto degli anziani”, mo alåura l êra pr an murîr ed fâm. Arivè ch’i
fónn in cla barâca, al le lighé, l inpié dåu candail par vaddri, al mité una
bâla in câna ala pistòla e al gé:
- Adès a t ò da mazèr, cum vût murîr?
Al faséssta al taché a zighèr e a arcmandères, a dîri ed
lasèrl al månnd, a inpruméttri di bajûc, mo Gino al carghé anc de pió al luvàtt.
Al tiré fòra un curtèl, digànd:
- Nå, par té murîr l é tròp pôc. Ai ò da dezîder se prémma
a t tâi i marón o s’a t chèv i ûc’ cum avî fât vuèter con l’Irma Bandiera.
Pò al s i avṡiné
col curtèl in man e la fâza bûra. A cal pónt Canâja an reṡisté
pió. Al tarmèva cómm una fójja, l êra pió
ṡmôrt
d una pèza lavè, al zarfujèva däl parôl tótti inṡgunbiè
e al dé la målla al drèg. Ch’al srêv pò come dîr... una pió fâta
ṡbruzè
ed mêrda tanndra e puzlänta che al sô cunfrånt un’aldamèra l’êra una caganèla ed
pundghén. Canâja, tótt mói stra sudåur, pess e câca, al zighèva cme un vidlén e
Gino al dé la sentänza:
- Mé a n ò mâi amazè inción! Qué par mé ai é tròpa pózza,
mo la pózza pió granda l’é qualla dla tô cusiänza. A t lâs qué col tô udursén,
ch’l é al sît pió adât par té. A t salût!
E al s n andé, turnànd in canpâgna.
Finé la guèra, Canâja an turné pió a lavurèr in vidrarî e i s
incuntrénn cèri vôlt. Mo cäl pôchi vôlt, Canâja al s cavèva sänper al capèl e al
le salutèva tótt rispetåuṡ
e cunpé ciamàndel
Sgner Gino.
Mo sé, giänla pûr tótta. Gino l êra anc ciamè Lîvra
dai amîg e l êra mî pèder.
(da:
Al Pånt dla Biånnda,
nómmer 17, lói dal 2003)
Al mî
ànżel
Silvano Rocca
I dîṡen che ognón
ed nuèter l èva un ànżel
ch’al våula silenziåuṡ
e discrêt såura ala sô tèsta par dèri dé e nòt proteziån. Sti ànżel
i n én brîṡa
tótt prezîṡ,
i én ed divêrsi categorî e brîṡa
tótt i én di âs ed brésscla int al sô lavurîr. A mé, pr eṡänpi,
am n é tuchè ón pròpi stranpalè: as vadd che in cal mumänt ch’a sån vgnó al
månnd ai êra pôca sêlta e i m an pugè al prémm ch’ai é capitè.
Al mî ànżel
l é sicuramänt un bån diavlâz, l é senpâtic e l à un bèl ghèrb, mo l é anc un
pôc distrât, l é grîv, al câsca sänper dala sånn e quand mé ai ò biṡåggn
ed riparèrum såtta la sô èglia bianca a sént ch’l é drî a runfèr e alåura mé
avànz lé cme un pôver piståll, con un gran fradd
żå
par la vétta. Am vén vójja ed dèri i òt dé, a cal durmiån! Par
żónta,
l à un säns d orientamänt piotòst schèrs, che pr ón ch’l à da vulèr al n é brîṡa
pôc.
An dscurän pò ed quand ai é la nabbia! Una vôlta, ch’ai êra
drî a fèr una brésscla con una bâla ed birichén, as êra al’ûtlma man e mé avêva
biṡåggn
d una drétta par ciamèrum fòra. L arivé quand mé avêva bèle pêrs e paghè al
piât: par la fazannda dla nabbia, al s êra méss in cô a un aparàcc’ ch’l êra drî
a aterèr a Båurg Panighèl...
Al mî ànżel
l é piotòst sedentèri e l à un râż
d aziån dimónndi limitè: ai pièṡ
da mât l’âria ed cà e quand al pêrd ed véssta la sègma däl Dåu Tårr o la cûrva
dåulza dla culéṅna
ed San Lócca al cminzéppia ad agitères e al dà i nómmer. Se ala dmanndga a m
métt in mâchina par fèr un sèlt al mèr, ló in prinzéppi am vén drî ed gran
carîra ch’al pèr un reoplàn telecomandè, mo apanna ch’a sän a San Lâżer
al sô våul al tâca a pêrder dla spénta. A Użàn
al cminzéppia a tirèr i frêno e, prémma ch’as vadda al canpanéll ed Castèl San
Pîr, al fà una gran pighè in
żå
e al s métt a sêdr in vatta a un paracâr. Quand a tåurn indrî, vers sîra, ló l é
ancåura lé.
- Bän, in duv ît stè, sfrunblån? - al dîṡ
- èt fât almànc al bâgn?
L é méi spieghèr sóbbit, parché an s cradda che mé a vójja
cuntèr däli ufèl, che i ànżel
i én dal tótt inviṡébbil
e s’i dscårren i n al fan brîṡa
con la båcca, mo atravêrs un’energî misteriåuṡa
ch’la t arîva drétta int la mänt. Al mî l é aviè a mandèrum i sû mesâg’ int un
bèl bulgnaiṡ
stièt, ch’l é pròpi un gudiôl, e al vôl che mé a i arspånnda int la stassa
manîra e sänza fèr di
ṡbâli.
Acsé am tåcca sänpr ed girèr con al Vitali-Lepri in bisâca...
Se, par chèṡ,
dala mî tèsta ai partéss un mesâg’ confezionè in cal toscuíggno acsé ingatiè
ch’as drôva incû (nella misura in cui, nel contesto di, a monte, nello
specifico...) sóbbit am arîva cme una stiâf la sô arspòsta:
- Fèt l èṡen?
Bacâja bän cum i fèven i tû vîc’!
A pèrt st aspèt dal sô carâter, al mî l é un bån ànżel,
premuråuṡ,
afetuåuṡ,
ch’al t dà al cuciadén giósst int al mumänt dal biṡåggn,
sänza eṡagerèr
parché “ajûtet che Dío t ajûta” e däl vôlt biṡåggna
anc
ṡgavagnèrsla
da par sé. L é un ànżel
ch’an s intrumétt mâi tròp e in zêrt chèṡ
al sèra anc un òc’, parché la discreziån l’é la sô pió gran virtó. A fôrza ed
stèr insàmm, avän ciapè una gran cunfidänza: mé a l ciâm “Anżlén”
e ló, buntè sô, l um ciâma “Bello”.
S’ai é un quèlc scuntrómmbel in famajja, ló an vôl savair
gnént, as ciâma fòra, al dvänta pió neutrèl che un
ṡvézzer!
Una sîra ai êra stè fòra a fèr tuglièna con i amîg: as êra magnè e bvó in
abundanza; as êra ridó e cantè, arcurdè i bî ân dla
żoventó
e al tänp l êra pasè int un spéll. Acsé a m êra truvè al dåu e mèż
dåpp meżanòt
dnanz al purtån ed cà, con äl cèv in man, un pôc in ciaréṅna
e dimónndi preocupè par l urèri ch’as êra fât. Acsé a cminzipié a zarchèr ajût
dal mî protetåur:
- Anżlén,
mî bèl anżlén,
duv ît? Se mî mujêr l’é ancåura dṡdè
a ciâp una razè da santufézzi, cunsiderè che con lî ai ò méss insamm un dèbit ed
ranpén ch’an finéss pió... A spêr pròpri ch’la dôrma... dman la stézza la i srà
pasè. Anżlén,
par pieṡair,
dâm una man, pâsa con la tô èglia såura la sô tèsta... fâla durmîr dla gròsa...
A n avêva gnanc finé sti pensîr, che da drî dala fiurîra däl
schèl am arivé cómm una dscârga elètrica la sô arspòsta:
- Òmen maridè, uṡèl
in ghèbia... I én fât tû, Bello.
Ṡgavâgntla
mò da par té!
A sån andè in cà al bûr e mî mujêr la durmêva cme un ghérr. A
m sån dṡmanvè
pianén pianén, tartgnànd pr infén al respîr pr an fèr dl armåur, mo int al
cavèrum äl schèrp ónna la m é
ṡguilè
ed man e l’é caschè in vatta al pavimänt ed laggn. “Puvràtt mé”, a pinsé, mo con
mî gran maravajja la schèrpa l’andé
żå
sänza inción armåur. A m sån infilè såtta i linzû e sóbbit, atravêrs äli ånnd
scûri dla nòt, a i ò mandè un mesâg’:
- T î pròpi un ànżel,
parché sänza ed té qué as psêva dscadnèr l infêren...
(da:
Al Pånt dla Biånnda,
nómmer 17, lói dal 2003)
La nòt ed Sant Antòni dal ninén
Fausto Carpani, 2004
Pôver Sant Antòni, sänper
confûṡ con cl èter
pió famåuṡ,
quall ed Pèdva! (che pò l êra purtgaiṡ...).
Pôver dåu vôlt, parché l é anc “protetåur” däl bîsti, in particolèr ed qualli
ch’äl pâsen la sô vétta int una stâla o int un pulèr a biasughèr dal faggn, dla
brôda o un pastån ch’al sà ed pass. Vairi mâchin par prodûṡer
dal lât, dl aldâm, dla chèren, däli ôv e di
żentîl pr insachèr
la sô stassa céccia. Åultr a tótt quasst, äl bîsti äli én stè privè anc dl ónnic
pieṡair
dla sô vétta grèma: fèr l amåur! I tòr i n san pió cum l’é fâta una vâca e låur,
äl vâc, äl véṅnen
“inseminè” da ón ch’al s preṡänta
con un tûb ed vaider da insfilzèr int la sô natûra e bôna lé. I én finé i ténp
däl staziån ed månta tauréṅna,
quand äl vâc äl s fèven bèli pr andèr a incuntrèr un bèl tòr inaré al pónt
giósst!
Äcco, ed tótti stäl pôvri
bîsti, Sant Antòni Abèt l é al “protetåur”: defâti int äl stâl an i amanca mâi
un cartunzén spigazè e spôrc atâc ala clåṅna
d una pòsta: al santén ed Sant Antòni dal ninén... Cum farèl - a dmand mé - a
preṡentères
a rapôrt dal Prinzipèl quand i sû prutèt i finéssen scanè, tirè pr al còl,
ṡbudlè, insachè,
inscatlè? Sé, d acôrd, in mèż
ai é anc di miglièrd ed bigât, måssc, sarpént, cucudréll ecz., ch’i cànpen la sô
vétta trancuéll e i môren int al sô lèt (as fà par dîr...). Par quíssti al Sant
al funziåṅna
bän. Come anc par tótt chi Fúffi, Púcci e anc pr äl mî dåu gâti, mèder e fiôla,
ch’äli én bèle ataiṡ
ai vént ân.
Mo turnän pûr a cla famåuṡa
nòt. Cus’èl da fèr un sant, sía in vétta che post mortem? Di mirâcuel d
ôr
zechén e bâsta! Mo anc in st chèṡ
che qué al nòster pôver abèt an fà brîṡa
una gran figûra (pr an dîr ed cla ciâcra ch’la dîṡ
ch’l avé una love story con un purzèl...), parché la tradiziån popolèr la
vôl che ala nòt di darsèt ed żnèr,
la sô fèsta, äl bîsti äl dscårren: quasst al srêv al mirâcuel ed sô pertinänza.
E pò: äl bîsti dscårrni stra d låur o con nó? Par la mî esperiänza a pòs
sänz’èter eliminèr la secånnda ipòteṡi,
parché quand ai ò pruvè d intavlèr una discusiån con la mî Lady, la gâta mèder,
dmandandi s’l’êra cuntänta dal magnèr e dal tratamänt in generèl, par tótta
arspòsta mé avé da lî un “miâo” apanna azenè, fôrsi la versiån feléṅna
di nûster “ochèi”. Mo da qué a un dscåurs conplêt a in pâsa...
Ai avanza dånca la
secånnda ipòteṡi:
äl bîsti äl dscårren stra d låur, mo al vair mirâcuel l é che al dscåurs al
dvänta inter-razièl e cioè: al gât al fà dåu ciâchèr con al påndg o con al can,
al låuv con la pîgra, Berluscôni con D’Alêma e vî acsé. In st môd che qué al pôl
capitèr che äl bîsti äl dmànden al rundanéṅni
ch’äli an fât al nîd int la stâla cum l é al månnd par d fòra. Acsé äl véṅnen
a savair ch’ai é däl vâc ch’äl vîven in mèż
ai prè, só pr äl muntâgn, al’aria avêrta. Mo äl rundanéṅni
äl cånten anc ed chi trêno fîrum såtta al såul, ed chi câmion pén ed ninén, la
versiån animèl ed cla zêrta “soluziån finèl” inventè da un ex
ṡbianchiżén
tugnén mât cme un ṡdâz.
In cla nòt prudigiåuṡa,
dånca, tótti äl bîsti äl diràn la sô, cómm i fan i cristiàn quand i s câten
al’ustarî. Un cagnàtt da tartóffla al cuntarà ch’l êra stóff ed stèr asrè int
una barâca ed laggn drî da un canèl, par tótt al tänp ed l ân; acsé un bèl dé,
dåpp avair naṡè
una bôna bulè, ai pisé in vatta e al scapé vî. Un èter al cuntarà d un padrån
ch’al vlêva a tótt i cósst che ló al féss la lòta con di èter can; pròpi ló,
ch’al scuitlèva felîz quand l incuntrèva un sô sémmil. Pò al fó mandè al
adestramänt e i i insgnénn a èser catîv con tótt e a muṡghèr.
Mo anca ló al scapé vî e al s inbranché con tant èter can ch’i avêven vló èser
lébber.
Äcco,
alåura al nòster Sant Antòni al prà guardèr in fâza al Prinzipèl sänza
vargugnères e da cäl bîsti radunè int un’imażinèria
ustarî as livarà un evîva e un brévvid d emoziån al farà vibrèr una móccia ed
pann, piómm, pîl e scuâm. Un ruglàtt ed bîsti a dåu, a quâter, a méll zanp o
adiritûra sänza, a n sò brîṡa
in dóvv in che manîra, mo äl faràn ed sicûr una bèla
ṡbatrî
ed man.
(da:
Al Pånt dla Biånnda, nómmer 23,
żnèr 2004)
La
rizairca d un salâm
Gigén Lîvra,
1980
Ascåulta l autåur ch'al lèż
Adès che l’estèd la dvänta pió mulṡéṅna,
äl giurnèt äl se dscûrten e l’âria la pôrta l udåur di scuasadén, as pôl fèr viâż
al sâbet o ala dmanndga e turnèr ala sîra. Gnínta mèr, gnínta muntâgn, gnínta
fiómm. Soltànt äl dåulzi vairdi culén.
A i andèva da tuṡàtt
con mî pèder e i sû amîg, in biziclatta. Mé a sêder ed travêrs såura al canån,
con la ganba stanca a
ṡbindlón
che dåpp un pôc la s infurmiglèva.
As partêva ala dmanndga matéṅna
brîṡa
tèrd, col såul ancåura tavvd, par la strè pruvinzièl. In tótt al viâż
as incuntrèva al mâsum un’automòbil o dåu. Quand äl s avṡinèven,
äl sunèven la trunbatta con la paira ed gåmma. Äl pasèven in fûria cme un’iluṡiån.
Såul i sgnåuri i andèven in automòbil. Quand la râta la cminzipièva pian pian a
tirèr, la cunpagnî la n dscurêva pió; mî pèder al s pighèva e mé a sintêva int
la cåppa al sô fiè ch’al s fèva gròs. A zarchèva d ajutèrel cum a psêva, zarcànd
ed stèr pió alżîr
in vatta al canån. Pò as arivèva.
Ai êra l’ustarî, bèla, con al sô barsò e i tavlâz ed laggn d åulum. Vén, pan e
salâm. A nuèter cinâz ch’a se sfarghèven al cûl indurmintè, i s regalèven la
butigliéṅna ed gażåuṡa
con la baléṅna.
Pr i grand ai êra al vén cèr, frassc, friżànt,
un pôc amèr, in cäl butélli naigri, èlti, con al cûl gròs. Anc al pan l êra
gròs, da rånper col man, ancåura tavvd ed fåuren. E al salâm. Al s plèva
fazilmänt, mo par la pió as magnèva anc la pèl. L êra fât såul con dla chèren ed
ninén grâs, staṡunè
pulîd, tótt fiuré e quêrt ed cla bèla móffa bianca ch’al le mantén tànnder.
I grand i żughèven
a chèrt con däl discusiån ch’i n finêven mâi: “Parché èt strisiè al dû? T avêv
da
żughèri
såtta!”. Mé a n capêva un azidóll e alåura andèva pr i canp såtta ala vîda dóvv
i grâp d û i avêven äl grèn céṅni,
vairdi e dûri e dóvv, ògni tant, ai êra un âlber ed próggn, gròsi, råssi, péṅni
ed sûg, ch’äli êren ciamè, a n sò parché, Búllber. Ai êra i nîd da zarchèr: quî
di mêrel con äli ôv zelestéṅni
coi puntén nîgher, e quî däl galén stramèż
al faggn par livèr äli ôv da bàvver.
As turnèva vêrs sîra, i grand sänza våuṡ
pr avair
ṡvarslè
e nuèter ragazû ch’a fèven caruzén par la stufîṡia.
Mo l’aventûra la n êra finé parché la Milézzia (la Polizî Stradèl la s ciamèva
acsé) la controlèva i bóll däl biziclàtt, ch’i êren däl targàtt d aluménni
arvujè intåuren al manóbbri cunpâgna l anèl di pizón viażadûr.
Pò, ala zénta ed zitè, ai êra äl guèrdi dal Dâzi ch’äl controlèven incôsa, i
avrêven i fagût fagànd däl dmand a tótt. In cal mumänt a s n adèven che al
ṡbucén al stèva
pròpri par finîr e as turnèva ala vétta ed tótt i dé, dåpp la giurnèta ed fèsta.
A cà ai êra äl dòn ch’äl stèven d’asptèr: mujêr, mèder, surèl. Par låur, la
biziclatta l’êra fâta såul pr andèr a lavurèr. Äl s cuntintèven ed quall ch’i
cuntèven i òmen e magâra d una próggna råssa, tótta scumachè, avanzè int la
bisâca di nûster braghén cûrt.
Anc
adès as pôl andèr pr äl strè ed culéṅna,
acatèr däl rât alżîri,
däl bôni ustarî, dal vén discrêt. Sé, l é vaira, äl dåu automòbil äli én dvintè
dåu mélla, i cínno dåpp un pôc i zairchen al videoghèm e i òmen la televiṡiån
par vàdder la partîda. Pazénzia, l é al prugrès.
Mo
quall ch’am dstûrba, ch’am métt in agitaziån, ch’am fà quèṡi
stèr mèl, l é un pinsîr såul: cal salâm, con la sô bèla móffa bianca, con la pèl
ch’la se dspécca, i lardétt, la grèna dal pàvver, l udåur dl âi e dal vén, duv
êl mâi andè a finîr?
A l vrêv artruvèr. Ajutèm a zarchèrel, cal salâm spetacolåuṡ.
E s’a l avéssen da acatèr a in magnaràn dåu ftléṅni
insàmm, in bôna cunpagnî. Al srà, a sån sicûr, cómm s’a sintéssn al savåur,
dåulz e indimenticâbil, dla nòstra infanzia luntèna.
Al
salût rumàn
Âmos Lèli
(Dséggn ed Lupàmmbol
- Wolfango)
Ascåulta l autåur ch'al lèż
A v vói cuntèr un
fatarlén capitè int i ân dla guèra.
Avî
da stèr a savair che mî nôn, Âmos Lèli, l êra al cuntadén dal prît dla Cråuṡ dal
Biâc: un sitarén ed gnanc una turnadûra, mo ai êra d incôsa. Al pió bèl i êren i
animèl, mo manc bèla l’êra la fén che, puvrétt, ai tuchèva a tótt, prémma o pò:
la galéṅna ch’i i tirèven al côl per “scarso rendimento” int la produziån däli
ôv, al cunén ch’al ciapèva una gran ṡvattla int la cåppa e pò dåpp i al
dscurdghèven par fèr i paramàn int al manóbbri dla biziclatta, col fradd. Al pió
inpurtànt, però, l êra al ninén ch’al ciucèva la brôda int al sô buclèr par tótt
l ân e pò, puvràtt, al finêva con di gran rói såtta la pónta d un scanén. A cal
pónt che lé ai tachèva la sêna pió inpurtanta ed tótta la staṡån: l’infstidûra,
gnanc s’al fóss stè un rà o un cardinèl.
Suzêd che un ân, int un sît lé ataiṡ, in cà di Gasparén, apanna finé ed
trasfurmèr al ninén in susézza, parsótt, grasû, lèrd e via discorèndo, i
arivénn di tudéssc ch’i “rastrelénn” anc la cåddga.
Mî nôn Âmos al ciamé i sû fiû par studièr la manîra d an fèr la fén ed Gasparén.
Sô fiôl Angiolîno (mî pèder, al pió grand), ch’l êra al custòdi dla Medgéṅna
Leghèl, al strulghé sta bèla meneghéṅna.
I
mî zién, lé ala Cråuṡ, i arénn “pighè i uṡvéi” dal ninén. Mî pèder, d acôrd con
Gulfîr (ch’l êra ed cà là in ubitòri, a cà mî) l arêv mandè al caratån di mûrt a
tôrel e a purtèrel ala Medgéṅna Leghèl che pò, ala nòt, là såtta int un curidûr,
ai srêv pò stè la funziån dl’infstidûra.
Benéssum: vèner, ala matéṅna int äl dîṡ, ai avêva da arîver ste caratån col môrt
spezièl in Vî Irnêrio al 47. Angiolîno l avêva bèle manvè tótta l’operaziån, mo
ècco, ai arîva un èter caratån con un môrt inpurtànt: un pèz gròs di faséssta.
In dû e dû quâter, lé davanti al nómmer 47 as ardûṡ un sparvêrs d
avanguardéssta, ed puliṡmàn e d camîṡ naigri.
Mî
pèder an savêva pròpi cum fèr par farmèr al caratån col ninén: mî nôn, ala
Cråuṡ, an i é dóbbi ch’l
avéss
al telêfon. Al s métt in pî lé dal rastèl e, da lé a pôc, al vadd arivèr al
furgån ed Gulfîr ch’al s afairma davanti dal camîṡ naigri. Angiolîno, col bôni
manîr, al fà: “Lasè bän pasèr, par piaṡair, ch’i an purtè ón ch’l é stè infsté
(!) int un inzidänt fôra ed Galîra”.
Bän, i s fan tótt in là e pò ón coi grèd int la mândga al tîra só al brâz, al
ciôca i tâc di stivèl e al fà un bèl salût rumàn. Al caratån al pâsa al rastèl e
anc tótt chi èter: “tòcc” e un bèl salût rumàn.
Angiolîno, con un gran peppacûl, al cunpâgna al nôv arivè int un sît sicûr, al
trà un gran suspîr e pò al dîṡ, tra sé e sé: “Anc quassta l’é fâta: la n srà
brîṡa la prémma vôlta che låur lé i fan al salût rumàn a un ninén”.
(da:
Al Pånt dla Biånnda, nómmer 101, żnèr dal 2011)
Balílla
Renzo Bovoli
(Traduziån ed Fàusto
Carpàn)
Ascåulta ste pèz lèt da Gigén Lîvra
Ascåulta ste pèz lèt dal autåur
Quand mé a lavurèva cme inpieghè al'ENPAS, al mî dirèt superiåur l êra un zêrt
Giorgio Z. Anzi: Giòvgio, parché ai manchèva la "r". Dâto ch'l avêva
socuànt ân pió che mé, da cínno ai êra tuchè ed fèr al figlio della lupa
prémma e al balílla dåpp. Quand al s mitèva a cuntèr ed cla vôlta ch'i fénn la
sfilè a Råmma, al tachèva a rédder, mo a rédder, con un cunvûls... I fât i
andénn acsé.
Un zêrt ân ai êra da
preparèr una sfilè a Råmma, par la vî di Fori Imperiali, dnanz a tótt i
pîz grûs dal fasîṡum, duce cunpraiṡ. Ai balílla ed Pôrta Saragòza ai
tuché d inparèr a marcèr cme di legionèri rumàn, in tótt i "sâbet faséssta" fén
ala dèta di 28 d utåbber, aniversèri dla mèrcia só Råmma. A tótti äli adunè sti
cínno i s preṡentèven con al sô bèl stiupàtt e vî ch'i marcèven inànz e indrî
int la piâza ed Pôrta Saragòza, zarcànd ed sincroniżèr come un sol uomo
tótt i muvimént.
Fenalmänt ai arivé al gran dé e, acunpagnè dai gerarchétt dal quartîr, dåpp
un viâż ch'an parêva finîr mâi, i balílla bulgnîṡ i munténn äl såu tannd int una
strè avṡén a qualla in dóvv ai srêv pasè la sfilè. In st mänter ch'i êren drî a
méttres indòs äl divîṡ e i fèzz, con al fiucàtt ch'al ṡdundlèva in zà e in là,
ècco ch'ai arîva tótt agitè ón di acunpagnadûr:
-Óu,
tótt i balílla däli ètri zitè i mèrcen cantànd di ínno faséssta! As tåcca
ed fèrel anc a nó pr an fèr brótta figûra!
A ste
pónt che qué al cmandànt al taché a scantarlèr däl marciàtt militèr, che però
brîṡa
tótt i cínno i i cgnusèven. Quelcdón al savêva "Giovinezza", quelcdón èter
"Faccetta nera", mo da lé a cantèr tótt insàmm ai n pasèva... Al s fé inànz un
cinulàtt ch'al stèva ed cà int al burgàtt ed Santa Cataréṅna,
ch'al fé la prupòsta ed cantèr una canta da ustarî cgnusó da tótt chi cínno, che
i s entuṡiaṡménn
a cl'idê e acsé, una vôlta superè i prémm dóbbi dal cmandànt, i balílla bulgnîṡ
i sfilénn cantànd:
La
vècia mâta
l'à rått
la pgnâta,
l'à fât un vêrs,
l'à rått un cuêrc',
l'à rått incôsa in cà,
l'à rått al canapà,
l'à rått al sculadûr,
l'à rått al bûṡ dal cûl!
Quand
ai pasé cal manéppol ed balílla, ch'i sfilénn cantànd con tótta la våuṡ
ch'i avèven int i cardinzén, dal pèlc däli autoritè ai parté una gran ṡbatrî ed
man, cunvént che, con di cínno acsé, l avgnîr dla rivoluziån faséssta l êra in
bôni man.
Al dé dåpp
tótt i giurnî i ludénn la preparazione e l'entusiasmo del folto gruppo di
Bologna.
A st
pónt che qué, Giòvgio, sänper ridànd, al gèva acsé che - secånnd
ló - qualla ed Råmma l'êra stè la prémma manifestaziån antifaséssta bulgnaiṡa...
(da:
Al Pånt dla Biånnda, nómmer 119 dal 2013)
Un telefonén cinaiṡ
Renzo Bovoli
Ascåulta
ste pèz lèt dal autåur
Mé a sån pôc purtè par la tètnica mudêrna e a sò tgnîr drî solamänt al ménnum
indispensâbil, pr an fèr la figûra d un vèc’ incucalé.
A sån vanzè
ala televiṡiån con i canèl in analògic, ala
mâchina fotogrâfica con i rulén ed peléccola Kodak, ai telefonén antîg e a tant
ed chi èter machégg’ ch’a n stâg brîṡa a dîruv, bâsta però ch’an i séppa da
méttri äl man dänter.
Insåmma, a sån un òmen dal sêcol pasè.
Al problêma l é che, adès ch’a sän bèle entrè int al sêcol ch’vén dåpp, tótt i
dé ai vén fòra däl migliurî ch’i mûden incôsa e mé a sån vanzè indrî.
Pr eṡänpi,
par fèr andèr i ûltum telefonén, biṡåggna ṡlisèri con äl dîda cme s’as avéss da
fèri di cunplimént, la tastîra con i nómmer l’é sparé e mé a n srêv brîṡa bån ed
druvèri.
Par telefonèr con al mî barachén invêzi, mé a sò che pr arspånnder biṡåggna
spénnżer al tâst vaird e quand ai ò finé ed dscårrer, par srèr la telefonè, cal
råss. Quand pó a vói ciamèr mé, ai ò da fèr al nómmer int la tastîra e spénnżer
ancåura al vaird e vî acsé.
Dû mîṡ fà ai é suzès al diṡâster: al mî
vèc’ telefonén Nòkia, che Dío al l èva in glòria, an gêva pió gnanc béo. An
sunèva pió, an s inpièva pió, l êra dvintè un pôver pèz ed plâstica sänza
inciónna virtó, acsé am é tuchè ed dmandèr ajût a mî fiôla ch’l’é prâtica däl
nuvitè ch’äl sèlten fòra tótt i dé, par férum cunprèr quall pió sänpliz.
L’à tachè a dscårrer int un linguâg’ che mé a n êra brîṡa
bån ed capîr, alåura a i ò dè chèrta bianca: “Tûm mò quall che t vû. Arcôrdet
però che mé arò biṡåggn ed paracci leziån par psairel druvèr”.
La m à détt: ”Papà an i é inción problêma, te vdrè che con quall
ch’at regalarò t et truvarè bän”.
Dåpp dû o trî dé l’é arivè con un quèl lósster e sutîl, tótt naigher e
léss, sänza gnanc un ptån! (Chisà quall ch’l’arà spaiṡ).
La m à
spieghè quèl in gran fûria (cme al sôlit l’à sänper i minûd cuntè), e pò l’um à
piantè lé con cal quèl in man.
Int un prémm
tänp am parêva d avair capé incôsa, invêzi pò, quand a sån vanzè da par mé, a m
sån adè d an èser brîṡa bån ed druvèrel e a l ò
méss int un casàtt, in ataiṡa d ètri leziån.
La dmanndga dåpp a sån andè a Lujàn, par cunprèr una gavatta ed susézza
con dû o trî étto ed cåppa e int al pasèr pr al marchè, dnanz al bancàtt di cinîṡ,
ai ò vésst ch’i avêven di telefonén in vànndita. Sicómm ch’a cgnóss bån al
padrån parché tänp fà a i ò cunprè dû o trî arlói ch’i van benéssum, spindànd dû
góbbi, a m sån détt: “Spèta ch’a vói dmandèr a Dai Dai Mo s’l um pôl vgnîr
incånter con i sû bagâi”.
Al m à
fât vàdder dû telefonén che secånnd ló i êren i pió fâzil da druvèr e al m à
détt: “Tu seliele tla questi due plototipi fatti da ingeniele che avele nuovi
cliteli di ploduzione. Questo glande essele Fag Tut Mi e questo piccolo invece
Son Mei Me. Il plezzo essele quindici eulo. Plendele quello che volele, tanto
buoni tutti due”.
A i ò dè
un’ucè in fûria parché mî mujêr l’êra bèle drî a supièr e ai ò dezîṡ
ed tôr Son Mei Me, parché cl èter l um arcurdèva tròp un môd ed dîr in fraraiṡ.
L avêva pròpi raṡån Dai Dai Mo a dîr ch l
êra fâzil da druvèr, e par tótta la stmèna ai ò telefonè sänza inción problêma.
La
dmanndga dåpp, mî fiôla l’é vgnó con i dû cínno e sô maré a magnèr a cà nòstra.
Ai êren bèle
a sêder d atåurn ala tèvla con in mèż una bèla
supîra péṅna ed turtlén in brôd, quand am é vgnó in mänt ed fèr vàdder a mî
fiôla, ch’l’êra in fâza a mé, al telefonén cinaiṡ.
A n l avéss mâi fât: in st mänter ch’a i al slunghèva, la mî anvudéṅna
Giadéṅna, ch’la n stà fairma gnanc s’t la lîg, la m à dè una ṡmanazè cåntr al
brâz e barlúnfete, al telefonén l é caschè in mèż ai turtlén bujént! (L’é anc
andè bän ch’al n à brîṡa râtt la supîra).
A i ò détt: “Adìo Son Mei Me! Fûrb però al ciniṡén,
almànc l à fât una bôna môrt, l é afughè int una taréṅna ed turtlén!”.
Pò ai ò avó i mî bî problêma par tôrel sô, parché al parêva quèṡi
ch’an vléss brîṡa vgnîr fôra, però ala fén, con al misclén, a sån riusé a
guantèrel par la pónta, a l ò arudlinè int un sugapiât pr an ṡbagnulèr
dapartótt, pò a l ò méss da pèrt par cazèrl int al róssc.
Par mî cånt al brôd al savêva un pô ed tè al
żeṡmén però, pòst che inción à détt gnént, a sån
stè zétt e ai ò pinsè: “Boh, la srà la mî båcca”.
Dåpp a sî o sèt dé, una sîra a m sån arcurdè ed cal fagòt ch’avêva méss
da pèrt e, ṡrudlinàndel, a sån armagnè ed câca,
parché ai êra al “display” inpiè!
A i ò guardè méi e am é vgnò un scramlézz
żå par la vétta: ai êra scrétt “Toltellini molto meglio che liso in bianco o
involtini plimavela. Molte glazie.”
S’a n l avéss lèt con i mî ûc’, stè pur sicûr ch’a n i cardrêv gnanc par
ṡbâli, mo l é pròpi andè acsé!
Da cla
sîra lé a l ò tratè cme un fiôl e ló, par dîr la veritè, l à sänper fât al sô
dvair da telefonén, sänza prufitèrs ed gnént.
In cminzéppi
ai êra un quèlc problêma con l’alimentaziån elètrica, parché a se vdêva che an i
piaṡêva brîṡa dimónndi carghèr la sô pélla con la
raid dl ENEL, mo mé ai ò scansè al problêma con däl fundè int äl nòstri
spezialitè bulgnaiṡi, ch’i al fan andèr żå d tèsta.
Adès, quand a vadd che la lûṡ dal sô
“display” la câla un pô, a l métt däntr int una tajja ed friżån, o int na pgnâta
ed mnèstra ed turtlén con la góssa, a l lâs a ṡgugiulèr par dåu o trai åur, pò
a l arvói int un panarén d lèna par lasèrel digerîr pulidén e dåpp l é piò
arżéll che prémma.
Con tótt sti mî esperimént a sån riusé a scrûver che, a insésster a
carghèr la sô pélla con la curänt, dåpp un pô ai vén
fòra däl sfiòpel ch’i s arvîṡen a däl vulâdg, acsé a sån custràtt a carghèrel ògni quénng’ - vént dé con al sistêma ch’ai ò apanna détt, e dåpp al và ch’al
viôla.
Ai ò da stèr in uraccia però, parché l é alêrgic ai fónnż:
una vôlta a m la sån pròpi véssta brótta e ai ò avó pòra d avair da cazèrel vî,
pò, fagànd fénta ed dèri l òli sant, a l ò fundè int na scudèla ed turtlén e l
é sóbbit turnè int al sô zänter.
An i é gnént da fèr, biṡåggna cunvgnîr che
i cinîṡ i én pió fûrt ed nuèter in fât ed tètnica, i an pròpi na mèrcia in pió,
a s prän salvèr solamänt s’a srän bón ed ciapèri pr al cagiaràtt.
Dnanz a un bèl piât ed turtlén tótti äl magâgn äl s méttn a pòst e nuèter
bulgnîṡ avän in cà l ónt par tótt i mèl.
(da:
Al Pånt dla Biånnda, nómmer 130 dal 2014)
Stòria ed cla vôlta ch’i m an méss in vatta a Youtube
Renzo Bovoli
Ascåulta
ste pèz lèt dal autåur
S’i m l avéssen détt solamänt quénng’ dé fà, a m
srêv méss a rédder.
Mé in vatta a Youtube? A fèr côsa pó? Andè bän int al canèl vuèter e äl vòstri
stòri.
Invêzi...
Par spieghèr pulidén cum l’é andè, biṡåggna ch’a fâga un pâs indrî ed quêṡi dû
ân, quand Fàusto Carpàn al traduṡé es al publiché al mî pzulàtt “Balílla”,
ch’avêva scrétt tant ân prémma.
Dåpp a dåu o trai stmèn am scrivé Dagnêl Vitèli, par dmandèrum s’al psêva
publichèr cal racuntén in vatta ala Pròṡa Bulgnaiṡa con la żónta dla letûra ed
Gigén Lîvra. Mé a fó bän felîz ed dèri l autoriżaziån, parché solamänt lèżer al
mî nómm såura al schèrum l um rinpêva d argói.
Pian pianén però, a véns ciapè dal murbén pr al dialàtt e a taché a scrîver di
racuntén. Prémma cómm a i sintêva int äl mî uràcc’, pô, con l ajût dal dizionèri
Vitèli/Lîvra, a i mitêva żå un pô méi e ala fén a i traduṡèva in itagliàn.
In st mänter, Carpàn l à tachè a méttrum in vatta a ògni nómmer dal sô
giurnalén, parché as vadd ch’a m êra méss a fèr manchi scajè. A savêva però
ch’ai êra sänper Bertén d Sèra (l’é tótta una ganga), ch’al ṡlumèva lé d
atåuren, prónti a curèżer i ṡbâli.
Sicómm ch’a n sån brîṡa bån ed stèr fairum, ai ò taché anc a rezitèr con la mî
våuṡ i racuntén con däl riusîd da atåur dla múttua.
A sån andè inànz acsé pr un bèl pzulàtt, pò un dé am véns in amänt ed dmandèr a
quall ch’al métt a pòst al mî conpiûter s’l êra bån ed métter só “facebook” la
mî våuṡ, con äl mî stòri.
Al m à détt ch’an i êra inción problêma, mo dåpp a trî mîṡ, ai êren sänper a cal
pónt!
L’ètra
stmèna, in vatta a “facebook”, al Sît Bulgnaiṡ
l à méss “Al salût rumàn” d Âmos Lèli (un èter dla ganga), rezitè dal autåur!
Ai ò
fât un sèlt såura ala scrâna parché l êra quall ch’a dmandèva da trî mîṡ al mî
tètnic!
Al savîv
s’al m à détt ? “Åu, mo låur-lé i l an méss int un
sît! Ai vôl un sît par fèr un quèl cunpâgn!”.
Insåmma, ciapè dala râbia, ai ò scrétt a Bertén d Sèra pr avair un ajût:
trai åur dåpp, ètra scrivògna ed Dagnêl Vitèli (a cradd d avairel bèla détt
ch’l’é tótta una ganga), ch’al prupånn ed mandèri
al racuntén con la mî rèzita, parché l à intenziån ed méttral såura a Youtube
martedé!
A st
pónt che qué, am cunvén ed dèri mänt, parché ai ò pòra che, s’a i géss ed nå, a
prêv fèr na brótta fén! (Åu, låur qué i én pîz dla CIA, i arîven dapartótt!).
Ala prémma
pâgina
Ala pâgina dla leteratûra
Và
só